Eskinin zanaatı bugünün sanatı yorgancılık

Yorgancılığa olan ilginiz nasıl başladı?

Yorgancılık mesleği özellikle İstanbul’da ve Ankara’da bir memleket mesleği. Bu kentlerimizdeki yorgancı ustalarının yüzde 90’ı Trabzon’un Maçka ilçesinden gelmişler. Bu durumu yaklaşık 100 yıldan fazla bir süre için belgelerle kanıtlayabiliyoruz. Ben de Trabzon Maçka’nın Çeşmeler köyünde doğdum. Başka bir deyişle İstanbul’daki yorgancı ustalarının yüzde 90’ı benim hemşerilerim. Bu ustaların elinde yorgancılık bir zanaat olmaktan çıkmış bir sanat olmuştur. Bu sanatımızın yaşatılması ve geleceğe ulaştırılması için deryada damla olacak kitap ve makalelerimle elimden geleni yapmaya çalışıyorum.

Bu bilgileri derleme fikri nasıl ortaya çıktı?

Geleneksel Türk yorgancılığı alanında çok az araştırma ve inceleme yapılmış. Bu konuda ilk kitap 2007 yılında yayınlanan ‘Geleneksel Türk Yorgancılığı Türk Kültüründe Yorgan’ adlı kitabım. Şimdi de sadece İstanbul’da yorgancılık yapan ustaları, yorgancılığın İstanbul’daki tarihini ve halk kültürüne yansımalarını konu edinen ‘İstanbul’da Geleneksel Yorgancılık Sanatı’ adlı kitabım yayınlandı. Fakat yorgancılık konusuyla çok uzun zamandan beri ilgilenmekteydim. Yorgancılarla konuştum ve onların diktikleri yorganların fotoğraflarını çektim. Yorgancılıkla ilgili kitap ve makalelerimi bu belgelerin yardımıyla ürettim.

Dünden bugüne yorgancılık nasıl bir değişim yaşadı?

Geleneksel yorgancılık sanatı, fabrikasyon yorgan üretimi ve yorganların içerisine pamuk, yün yerine sentetik elyafların kullanıma girmesiyle gerilemeye başladı. Daha ucuz olan seri üretim yorganlar kullanılmaya başlandı. Bir zamanlar İstanbul, Ankara gibi büyük kentlerimizin en gözde caddelerinde bulunan yorgancı dükkânları zaman içerisinde ara sokaklara kaydı, sayıları azaldı.

Yaygın olarak kullanılan bir motif ya da model var mı?

Günümüzde İstanbul’daki yorgancı ustalarının kullandıkları yorgan motifleri içerisinde en çok Sultan Selim lale, papatya, menekşe, dört yapraklı yonca, karanfil, dallı yonca gibi çiçek, yaprak motifleriyle ikili parke, zırhlı baklava, pervane, S parke, batırmalı mekik gibi eşya ve madde motifleri var. Ayrıca güneş motifi, tavus kuşu motifleri de çok kullanılıyor. Tabii bazı yorgancılar, yorgan desinatörlerinin geliştirdikleri motifler yanında kendi buluşları olan yorgan motiflerini de kullanıyorlar.

Unutulmaya yüz tuttuğu için artık bir sanata mı dönüştü?

Yorgancılığın zanaattan sanata dönüşmesi, yorgancı ustalarının işlerini ciddiye alıp güzel motifler işlenmiş yorganlar dikmeleriyle mümkün oldu. El emeği göz nuru yorgancılık sanatı aynı zamanda göze hitabeden bir meslek. Güzel yorganları bir tablo gibi seyrederiz. Burada bir estetik ve göz zevki söz konusudur ki bunlar da zanaattan sanata geçişin belgeleridir. Yoksa sadece ihtiyacı karşılamak amacıyla dikilmiş basit bir yorgan göze hitap etmez ve sanat eseri de sayılmaz.

“Sadece ihtiyacı karşılamak amacıyla dikilmiş basit bir yorgan göze hitap etmez ve sanat eseri de sayılmaz.”

Yün eskisi kadar değer görmüyor

Günümüzde nerdeyse kimse yün yorgan kullanmaz oldu. Herkes elyafa yöneldi bunun sebebi nedir?

Günümüzde yün ya da yün-pamuk karışımı yorganlar pek kullanılmıyor. Bunun nedeni sentetik elyafla üretilen yorganların geleneksel yöntemlerle üretilen yün ya da yün-pamuk karışımı yorganlara göre oldukça ucuz ve kolay ulaşılır olması.  Ayrıca, günümüzde, ısınma teknolojilerinin gelişmesiyle kalın ve sıcak tutacak yorganlar yerine kaloriferli evlerde daha ince, basit yorganların tercih edilmesi de bir neden. Halkın sağlık bilincinin yeterince gelişmemiş olması, yün ve pamuğun sağlık açısından sentetik elyaflara üstünlüğü konusunda bir fikir sahibi olmamış bulunması da bu olayda başka bir neden olarak karşımıza çıkmakta. Aslında doğal yorgan dolgu ürünleri olan yün ve pamuğun sağlık açısından sentetik elyafa göre daha uygun olduğu da bilinmekte.

Yorgancılık neden kaybolma tehdidi altında?

Yorgancılık mesleği, iktisattaki meşhur arz-talep yasası gereği geriledi ve yok olmaya yüz tuttu. Eğer kullanıcı güzel yorganlar talep etmiyorsa biz ne yapabilirsiniz. Çağımızın bir gerçeği olan seri ve ucuz üretime artan ilgiyi değiştiremediğimiz sürece yorgancılık ve onun gibi geleneksel el sanatlarını sürdürmek zordur. Ancak devletin ve ilgili sivil toplum kuruluşlarının desteğiyle bu sanatlar en azından gelecek kuşaklara ulaştırılabilir.