Kuşakları bir araya getiren oyuncak: Topaç

Geçtiğimiz günlerde bir hediye kutusu aldım. İçinden topaç çıktı. Çocukluğuma döndüm bir anda. Bir iki kez çevirmeye çalıştım ama yapamadım. Uzun zamandır oynamamıştım. Unutmuşum. Şimdi evimin baş köşesinde duruyor. Arada oynuyorum. Çocukken ne kadar şanslıydık diye düşündüm. Birkaç tane oyuncağımız vardı ama mutluyduk. Arkadaşlarla bir araya gelir topaçları çevirir, misket, yakar top oynardık. Şimdiki çocuklar bize göre daha mı şanslı orasından emin değilim. Bugün çeşit çeşit, renk renk oyuncaklar var ama çocuklar doyumsuz. Bir kere heves edip aldığı oyuncakla ikinci kere oynamıyorlar. Anneler evde oyuncakları koymaya yer bulamıyor. Üstelik bugünün oyuncakları çok ticari ve sağlıksız. Oysa anneler, babalar çocuklarına pahalı oyuncaklar almak yerine onları geçmişin mütevazı eğlencelikleri ile tanıştırsa onların çok daha mutlu olduğunu görecekler. Çocuklarımızı kültümüzün parçası olan oyuncaklarla tanıştırdığımızda kuşaklar arasında da sıcak bir bağ kurulmuş olacak.   

Kültürü yaşatmaya çalışıyorum  

Eski oyuncakların satıldığı dükkanlar var ama topacı her yerde bulmak mümkün değil. Günümüz fabrikasyon oyuncaklarına rağmen hâlâ elde üretiliyor. Yılların eskitemediği bir oyuncak. Ancak topaç yapan ustaların sayısı da oldukça az. Somut olmayan kültürel miras kategorisinde yer alan topacı devam ettiren ustalardan biri Ekrem Demirbaş. Osmaniye’deki atölyesinde ahşaba el işçiliği ile şekil veren Demirbaş, il il gezip topaç kültürünü festivallerde, fuarlarda yaşatmaya ve yeni nesile aşılamaya çalışıyor. “Sağlığım el verdiği sürece topaç yapmaya devam edeceğim” diyen Ekrem Usta, “Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın çağırdığı etkinliklere gidiyorum. Makinemi de yanımda götürüyorum. Topaç nasıl yapılır, canlı olarak gösteriyorum.” diye konuşuyor. Atölyesinde 40 yıla yakın bir süredir üretim yapan ve bu sayede geçimini sürdüren Ekrem Usta bugünün çocuklarının topacı çok bilmediğini anlatıyor. “Eski oyuncaklara ilgi azaldı. Katıldığım etkinliklerde genelde yetişkinler ilgi gösteriyor. Gelenlere topaç oynamayı öğretiyorum. Topaçlar döndükçe hem onlar hem de ben mutlu oluyorum. Topaç kültürü devam etsin diye alanlar var. Ebeveynler çocuklarına alıp götürecek ki çocuklar topacı bilsin. Dedeler torunları ile oynasın. Kuşaklar arası bağ kurulsun.” 

Bugün de aynı heyecanla yapıyorum 

Yıllardır büyük bir heyecan ile topaç üretmeye devam eden Ekrem Usta, topaç yapımında ağacın kuru ve budaksız olmasının önemli olduğunu belirtiyor. Kozalıklı çam ağaçlarının yan dallarını ve portakal ağacını kullanıyor. Dört çeşit; fırıldak, beyblade, klasik topaç, kırbaçlı topaç üreten usta, topaç yapımını daha önce kardeşine de öğretmiş ama kendisinden önce kardeşi emekli olmuş. Çocukları da okula gittiği için topaç yapmayı öğrenmediğini belirten Ekrem Usta, “Bir çırağım yok. Son ustalardan biriyim. Benim gibi heyecanla yapan yok. Gittiğim illerde üniversiteli öğrenciler ‘kurs veriyor musunuz’ diye soruyor. Ama kısa kalıyoruz oralarda. Öğretme durumu olmuyor.” diyor. 

Yılların eskitemediği oyuncak

Topaçlar, sert ve dayanıklı ağaçlardan yapılıyor. Ucunda kalın bir çivi veya kabara bulunuyor ve ip, kamçı veya parmakla döndürülüyor. Topaç yapımında daha çok gürgen ağacı tercih ediliyor. Çam, portakal, ceviz gibi ağaçlardan yapıldığı da oluyor.  Ağaç, elle yontularak veya tornada şekillendirilir ve boyanır. Topaç, Anadolu’nun çeşitli yörelerinde mozik, kiriştek, develeme, iştufan, fıçı, maymun, çevirgeç gibi 200’ün üzerinde farklı isimle biliniyor. İsimlerin çeşitliliği topacın Anadolu’daki yaygınlığının da bir göstergesi. Ancak topacın tarihinin çok daha eskiler gittiği biliniyor. Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde sergilenen MÖ 8. yüzyıla ait bir Hitit kabartmasında Hitit Kralı Araras’ın çocuklarının topaçla oynadığı görülüyor. İlk Türkçe sözlük olarak kabul edilen Divanü Lügat’t-Türk’te geçen ‘topık’ kelimesi ise hem Türklerin oynadığı polo benzeri ‘çevgen’ oyunundaki top için hem de topaç için kullanılan bir sözcük. İple ve kamçıyla döndürülen topaçlarla düz toprak zeminde veya buz üzerinde oynanıyor.   

Duygusal bağı artırır