Asaf Hâlet Çelebi’nin yazılarına dair bir iki not

Ayrıca İslâm kültürünün dayandığı temel kaynak hüviyetindeki Kur’an-ı Kerim’in elimizde mevcut en eski ve yegâne filolojik tefsirini içermesi hasebiyle değerli bulduğunu açıklar. Sezgin’in, İslâm kültürünün önde gelen vesikalarından biri kabul edilen Mecazü’l Kur’an’ın tam nüshasına ulaşmak için sarf ettiği gayrete de değinen Çelebi,  Kahire Üniversitesi Emin El-Huli tarafından kaleme alınan yazıdan uzun alıntılar yaparak eserin İslâmî literatürdeki ehemmiyetini gözler önüne serer.  

 

Asaf Hâlet Çelebi,  Türk Yurdu dergisinin 1956 tarihli 257. sayısında “Bir Türk Aliminin Başarısı” başlığıyla neşredilen yazısında eserden duyduğu memnuniyet bağlamında şunu ileri sürmüştür:

“[B]ir Türk genci tarafından Arapça olarak neşredilen filolojik bir Kur’ân tefsiri Mısır’da lâyık olduğu alâkaya mazhar olmuştur.  Garp ve şarktaki Kur’ân tetkikleri için çok zengin ve mühim bir kaynağın ortaya çıkmış olduğu muhakkaktır. İslâmî neşriyatta Kur’ân tetkikleriyle hâlâ yakın alâkasını sık sık izhar eden memleketimizin araştırmalarına da ihmal edilmez bir kaynak merci olduğunu kabul etmeliyiz.”

 

PEK MÜHİM VE NADİR KİTAP

 

Zorların zoru bir göreve soyunan Fuad Sezgin’in Mecaz’ül Kur’an’ın girişine yazdığı uzun mukaddimeden bahsetmeyi de unutmayan Asaf Hâlet Çelebi, kitabın müellifinin hayatı, mezhebi, hocaları, ilmi şahsiyeti, çağdaşları arasındaki yeri, eserinin değeri gibi birçok mevzuya temas eder. Sezgin’in edisyon kritik metoduyla beş nüshayı birbiriyle karşılaştırmasındaki hünerini takdirle anarken,  metin içinde geçen beyitlerin esas divanlarındaki yerlerinin araştırılması çerçevesinde anlamlı olan notları da unutmaz.  Ciddi bir meseleyi yetkin bir tarzda ele alan Asaf Hâlet Çelebi, yazısını Türkiye’de adı bilinen ve çalışmalarının ehemmiyeti ancak yıllar sonra anlaşılan Fuad Sezgin’e dair şu cümlelerle bitirmektedir:

 

“İşte ilmî hüviyetine pek iyi yakışan asil tevazuu ile Dr. Fuad Sezgin’in büyük bir sabır ve derin bir vukufla hazırlamış olduğu bu eser ilim dünyasında da muhakkak büyük bir keşif sayılmaktadır.

 

Bu pek mühim ve nâdir kitabı bulup yeniden ilim dünyasına kazandırmaya muvaffak olan genç Türk müsteşrikini candan tebrik etmekle bahtiyarım.”

 

Kitap yazılarındaki farklılığı göze çarpan Asaf Hâlet Çelebi, Ahmet Hamdi Tanpınar’ın edebiyat tarihçisi sıfatıyla modern Türk Edebiyatı tarihini yeni baştan tasnif etmeye girişen XIX. Asır Türk Edebiyatı kitabının ikinci baskısından hareketle de bir değerlendirme yazısı kaleme almıştır. Türk Yurdu’nun 1956 tarihli 259. sayısında yayımlanan eleştiri, müellifin edebi akımlar, edebiyat tarihi ve klasik edebiyatımıza dair birikiminden izler taşıyor. Burada bir alıntı yapmakta fayda var. Çelebi, Tanpınar’ın eserinin göstermek istediği hakikat noktasında şöyle der: 

“Daha eskilerde olmayan ve bize bugünü hazırlayan bir düşünce, bir tahayyül, bir seziş tarzı nasıl başlamış, geçen asır içinde model olarak yetişen büyük kalem erbabı ‘hommes de letters’ arasında ne gibi istihaleler geçirmiştir.”

Asaf Hâlet Çelebi’nin ulu orta söylenmiş lakırdıların ötesine uzanan yazısını aynı yıllarda edebiyatçılar tarafından kaleme alınan değerlendirmelerle karşılaştırmak şüphesiz daha da önemli birtakım sonuçlara ulaşmamızı sağlayacaktır.  Bu yazı ayrıca iki açıdan dikkate değer. İlki, metnin hemen girişinde eserin yeni basımının birincisinden değişik ve titiz bir çalışmanın mahsulü olan ilavelerine değinilmesidir. Zaten Tanpınar da araştırmasının sunuşunda  “yeni baştan ele alınmış ve genişletilmiş” demek suretiyle eserin bu yönünü vurgular. İkincisi ise,  Tanpınar’ın kendisi hakkındaki “sükût suikastı” söylentisini ıskartaya çıkaracak gücüdür. Kitabı tanıtmaya matuf değerlendirmenin altı çizilesi cümlelerinden birkaçı şöyle:

 

“[B]ir devir etrafında bir görüş zaviyesi ve bir istediği olduğu muhakkak olan A. Hamdi Tanpınar evvelâ eserleri muhafaza ediyor, sonra bunun etrafında bir edebiyat tarihçisi sıfatiyle çalışıyor. Burada da muharrirlerin ve eserlerinin tahlil ve tenkidlerinde pek isabetli ve ağır başlı (oluşu) da ayrıca pek kayda şâyandır. (…)

Müellif (…) o devrin üstadlarını birer birer etüt etmek suretiyle bugüne doğru açılan yolu gözlerimizin önüne sermiş oluyor.”

 

BÜTÜN TEZATLAR TOPARLAK BAŞTA

 

Hikmet Feridun, “Asaf Hâlet Çelebi, dünyadaki bütün tezatları küçük ve tombalak vücudunda, toparlak başının içinde toplamıştır” der.  Yazılarına, konferanslarına ve görüşmelerine bakıldığında bu sözün ne kadar isabetli olduğu hemen fark edilecektir. Asaf Hâlet Çelebi’nin İslâm kültür mirası Mevlana, İbn Arabi, Mevlevilik konulu metinlerinin olguları değerlendirme tarzı bakımından şarkiyatçılıktan ciddi izler taşıdığının vurgulanması gerekir. Bunlara skolastik zihin meselesinde ve İbn Arabi’nin yetiştiği ilim ve felsefe muhitine dair kanaatlerinde rastlanır. Ayrıca atıf yaptığı R. A.  Nicholson, E.G. Browne, Baron Carra de Vaux gibi şarkiyatçılara daha yakından bakılabilir.  Çelebi’nin herkesin tanıdığı edebiyatçılar dışında Annemarie Schimmel, Muhammed İkbal, Ebu’l Kelam Azad gibi isimlerle entelektüel münasebeti de üzerinde durulması gereken hususlardan biridir. Şaşmak mı lazım, elbette hayır, çünkü metinlerinden hareketle söylersek, Çelebi İslâm düşünce tarihçisi değil ancak bu alandaki birikime vakıf olmak için hayli çaba harcadığı da ortada.

 

Böylesine ilginç bir figürün ve zengin bir külliyatın hakkını bu kadar kısa bir metnin sınırları içinde vermek mümkün değil. Hiç şüphesiz Asaf Hâlet Çelebi’nin azimkâr yazıları Cumhuriyet Türkiye’sindeki gelişmeler dikkate alınarak yeniden keşfedilmesi, yapılandırılması ve yorumlanması gereken nesneler hüviyetindedir. Denilebilir ki Asaf Hâlet Çelebi’yi kültür tarihinde önemli bir figür şeklinde okumak, tanımak ve hatırlamak için çokça bahsedilen temaların ötesine geçilmesi yeni inşaları mümkün kılabilecektir.