Dünyanın sıklet merkezi yer değiştirirken…

Artık, hemen her açıdan dünyanın sıklet merkezi zaten Batı'dan Doğu'ya kaymış durumdadır. Batı'nın son dönemde ortaya çıkan kavgacılığı, tutarsızlığı, kuyruk acısı, gelgitleri, çirkinliği, pusuculuğu ve yabancı düşmanlığı tamamen bundan kaynaklanmaktadır.

Hisse senedi, borsa, müşteri segmentasyonu, iş modellemesi, türev piyasaları, bayilik sistemi, CRM, Kaizen, toplam kalite yönetimi, fikri ve sanayi mülkiyet hakları, ölçek ekonomisi, kırmızı okyanus, ciro, patentler, piyasa değeri, hammadde, ERP, iştirak, regülasyon, iş hukuku, dağıtım kanalı, ekosistem, ürün geliştirme, gelir akışı, EBİTDA, lojistik, Ar-Ge, inovasyon, katma değer, denetim, vergi, KPI, satış hedefleri, prim, halkla ilişkiler, paydaş yönetimi, karlılık, iş planı, proje yönetimi, tedarik zinciri, departman, iş geliştirme, müşteri memnuniyeti, portföy yönetimi, vaka analizi, MBA, risk yönetimi, tahakkuk, müşteri ziyareti, CEO, pazarlama, dijitalleşme, sanayi 4.0, nakit akışı, iş akdi, maliyet yapısı, işsizlik sigortası, aile geçim indirimi, teşvik, sigorta, hasarsızlık indirimi, benchmark, diversification, hacim indirimi, sözleşme, arbitraj, hedge etmek, doğum izni, partnerlik, adi ortaklık, stopaj, limited şirket, JV, konsolidasyon, M&A, çıkış senaryosu, yatırım planı, OPEX, CAPEX, indirgenmiş değer, ROI, rekabet! Vay anam vay; nasıl da zengin bir kavramlar dünyası!

İnsanoğlu ne kadar da çok kavramlara boğulabiliyor, değil mi? İsimler, kavramlar bulma, altyapılar, sistemler kurma noktasında çok da maharetli. Ama gözden kaçırılmaması gereken husus şudur ki; bu işlerin önemli bir kısmının Anglo Sakson marifeti olmasıdır. Hani Max Weber'in ortaya attığı o "Protestan Ahlakı" var ya, hemen her şey onun başının altından çıkmaktadır. Biz ne yapalım; dünya böyle dönüyor! Önce fikir aranıyor, bulunuyor, sonra bu fikir sermaye ve hammadde ile buluşturuluyor, insanın bütün yetenekleri kullanılıyor ve sonra üretim, pazarlama ve satış aşamalarına geçiliyor. Hem de defalarca, aynı döngü tekrarlanıyor, sonra iyileştiriliyor, geliştiriliyor yine aynı döngü tekrarlanıyor. Halbuki her toplum kendisine özgüdür. Buradaki önemli nokta ise, bu döngünün hemen her aşamasında insanın olduğunu görmek.

İnsan dedik; insanın yetenekleri dedik. Tam olarak nerede konumlandıracağız insanı? İnsanı bir kaynak olarak mı ele alacağız? Bir cevher olarak mı? Bir girdi, bir hammadde olarak mı? Bir sermaye olarak mı? Bu işi nereye kadar götürmeliyiz, nereden başlatmalıyız? Referansımız ne olmalı?

Çatışmaların kaynağı

1'inci Sanayi Devrimine kadar gidebiliriz ama gelin açık açık söylemekten korkmayalım: "Tarih vermemiz gerekirse 1609 yılı dikkat çekicidir!" Bu tarih bir mihenk taşıdır; son dört asrın problemlerinin, çatışmalarının, hukuksuzluğunun kaynağıdır. Bu tarih; Avrupalı çapulcu sömürgecilerin Kızılderilileri katlederek el koydukları o geniş topraklarda kurdukları plantasyonlarda adeta karın tokluğuna çalıştırdıkları, taciz ve tecavüz ettikleri, insan yerine koymadıkları Afrikalı köleleri toplu ve sistemli olarak Amerika Kıtası'na getirmeye başladıkları ilk tarihtir. Yani bilelim ki kölelik neredeyse insanlık tarihiyle at başı gitse de, bu işin en acımasız ve vicdansız ama sermaye açısından sistemli ve profesyonelce (!) yapılmaya başlandığı, sistematik ayrımcılık ve kölelikte Batı'nın eline kimsenin su dökemediği işlerin görünen tarihidir işte 1609.

Çocukluğumuzda duymuşluğumuz vardır; kamuda veya özel sektörde kurum içinde pek de popüler olmayan, statik ve hatta sıkıcı bir "Personel Müdürlüğü" bulunmaktadır. Ücret, tahakkuk, gelir vergisi, SGK gibi gayet olağan iş süreçlerinin dışına çıkmazlar, temel ve çoğu zaman yasal yükümlülüklerle sınırlı kalırlardı. Tabii daha önceki "açıktan ödeme, elden ödeme" dönemine, yani kayıt dışı dönemine hiç girmiyorum bile. Çünkü geçmiş maşallah Gayya Kuyusu gibi; git gidebildiğin kadar: Karın tokluğuna çalıştırmak mı, 1609'den itibaren gemilere tıkıştırılarak okyanusu aşmak mı, aşamayanı denizde balıklara atmak mı, bir tas su ve bir parça kuru ekmek karşılığında kırbaçlar altında kürek işçiliği mi, yoksa binlerce yıl önce Antik Mısır'da bir firavunun gönlü olsun diye inşa edilen her piramidin yapımında yaşamını yitiren binlerce köle işçi mi? Ve bugünden geçmişe dönüp baktığımızda; Mısır Piramitlerini veya Sfenks'i ziyaret ederken; "Ne medeniyetmiş ama!" diyen ve göklere çıkartan da yine biz!

Çok şükür ki; Personel Müdürlüğü'ne sıkışan mesele rekabetin de artması ve daha nitelikli insanların gerekli olduğu bir dönemde yerini "İnsan Kaynakları" tanımına bıraktı. Artık işletmenin başına bela ve zul olmaktan biraz çıktık, adeta "kaynak" (resource) konumuna dönüştük. Tabii "insan kaynak mıdır, yoksa varlık mı?" sorusu güncelliğini koruyor.

Kaynak ve varlık

Örneğin ormanlar, memba suyu, göller, denizler kaynak mıdır, varlık mıdır? Şu dil, dildeki ton, nüans ne önemli ve şekillendirici bir husustur aslında. Kaynak deyince insanın içinden gidip bulası, ortaya çıkartası, kana kana içesi, istediği gibi kullanması, alıp satması, zenginliğine zenginlik katması geliyor. Varlık deyince de yüceltmesi, koruması gerekiyor. Bugün tabelalar halen ağırlıklı olarak İnsan Kaynaklarını gösterdiğine göre insanı suyu çıkana kadar kullanmak, posasını çıkartmak, üzerinden büyük değer üretmek, servet edinmek gayet meşru aslında.

Tabii 1990'larla başlayan ve bugünkü yoğun dijitalleşmeyi doğuran bir teknolojik ve inovatif şirket dalgası da yok değil. Bu şirketlerin ana merkezlerinde ve diğer ülkelerdeki uzantılarında dilin değişmeye başladığını söylemek mümkün. Dünün Personel Müdürlüğü, bugünün İnsan Kaynakları Direktörlüğü dönüşe dönüşe karşımıza "Yetenek Yönetimi" (Talent Management) olarak çıkıyor. Hemen aceleci bir sonuca varmayınız sakın ola! Uzun süredir zulada beklettiğiniz "Cennet'e Hoşgeldiniz!" pankartınızı da henüz açmayınız! Kapitalizmin "kapital"i var ya; hani o Das Kapital kitabında ete kemiğe bürünen sermaye ve müteşebbis ruh; işte o ruh her durumda personel de olsa, kaynak da olsa, yetenek de olsa onun etinden sütünden yararlanmayı çok iyi bilir.

Günümüzde bazı holdinglerde, kurumsal şirketlerde, özellikle de banka ve diğer finansal kuruluşlarda nezih ofisler, insani altyapılar söz konusu. İstersen sabah 6:30'da gel, arabanı -3'e park et, sporunu yap, duşunu al, plazanın lokantalar katında keyifle kahvaltını et, 8:30'da ilk toplantınla güne güzel bir başlangıç yap! Ama unutma ki hafta sonu ve akşamları da dahil olmak üzere sen senin değilsin, sen holdingin, bankanın, kurumsal şirketinsin. Çalıştığın organizasyonda ne zorluklarla yavaş yavaş yukarıya doğru çıktığını, adeta tırnaklarınla kazıyarak bugünlere ulaştığını düşünebilirsin. Belki de ödenen bu bedelden dolayı kendine daha fazla alan, yetki ve özgürlük tanımak isteyebilirsin. Ama beyaz yakalı da olsan, orta üst yöneticiliğe de çıksan sen artık çalıştığın o marka için, seni orada tutan o şirket için, o şirketin veya kurumun yönetim kurulu için varsın. Evet denklem bu kadar net ve gerçekler de bir o kadar sert.

Şimdi bu bağlamda tekrar başa dönelim; nedir insan? Sermaye mi, yoksa kaynak mı? Varlık mı? Yoksa bir savaşta günah keçisi yapılarak hedefe oturtulabilecek bir kırılgan özne mi, nesne mi, etken mi, edilgen mi? Örneğin Nazi Almanya'sı engellilere, yabancılara, Çingenelere, Yahudilere ne gözle bakıyordu? Haydi Almanlar çıldırmıştı diyelim. Peki ama ya Avusturyalılar, İsveçliler, Danimarkalılar, Hollandalılar? Önemli bir grup Nazi çılgınlığına çanak tutmadı mı, alkışlamadı mı, kendi çıkarlarını artırmak için kirli bir iş birliği yapmadı mı? Esas zor soru; üzerinden tam da 70-80 yıl geçmişken bugünkü Avrupa'da yükselen yabancı düşmanlığı, İslam düşmanlığı, faşizme ne demeli? Bugün Fransa, Almanya, İtalya, Hollanda, Avusturya, Belçika, Norveç, Danimarka, İsviçre ve ABD gibi birçok ülkede faşist ve ırkçı partilerin yükselişi yalan mı?

Aklıma iki görüntü geldi: Biri; haber yapmak amacıyla Avrupa'ya gitmeye çalışan sığınmacıları izleyen gazeteci kadının elinde bebeğiyle koşmaya çalışan Suriyeli adama çelme takıp düşürmesi anı. İkincisi ise o itinalı kıyafetiyle denizde boğulan, o masum Aylan bebeği kucağına alan Türk Jandarması'nın vicdanlı yüzü. Çok merak ediyorum doğrusu; acaba Aylan bebeğin bindiği botu Yunanlılar mı şişledi batırdı, yoksa faşist Salvini'nin İtalyası mı? Yine merakıma gem vuramıyorum ve aklıma başka sorular da geliyor? Acaba Aylan bebek yaşasaydı ve büyüyüp iş piyasalarına girseydi; bir cevher mi olacaktı, yoksa kaynak mı? Yoksa güvende yaşamayı hak eden, seyahat özgürlüğü olan bir dünya vatandaşı mı?

'İnsan maliyettir'

Türkiye, Suriye iç savaşında vicdanının sesini dinledi ve 4 milyonun üzerinde Suriyeliyi kabul etti, ekmeğini, okulunu, hastanesini paylaştı. Ama tam olarak ne içeride, ne de kesinlikle dışarıda bir takdir elde edebildi. Çünkü konformist elitler için insan sadece bir maliyettir, zuldür, angaryadır, sevimsizdir. Bu zihniyetin siyasi yansıması zaten ilk seçimde "Bütün Suriyeli sığınmacıları ülkesine geri yollayacağız, zalim Esad'a teslim edeceğiz" şeklinde değil mi? Peki insanı değerli bir varlık olarak el üstünde tutan akım niçin güçlü bir şekilde alkışlanmaz, Nobel Barış Ödülü'ne layık görülmez? Ağır sorular değil mi?

Artık, hemen her açıdan dünyanın sıklet merkezi zaten Batı'dan Doğu'ya kaymış durumdadır. Batı'nın son dönemde ortaya çıkan kavgacılığı, tutarsızlığı, kuyruk acısı, gelgitleri, çirkinliği, pusuculuğu ve yabancı düşmanlığı tamamen bundan kaynaklanmaktadır. Gençlerimize reçete sunmak adına değil ama olan biteni anlamalarına yardımcı olmak adına belirtmemiz gerekir ki; böyle rekabetçi ve sürekli değişen global ekonomik-politik bir sistemde; (1) veri kaynaklı problem tespiti ve problem çözme yeteneği, (2) güçlü iletişim becerisi, (3) takım çalışması, (4) yeni teknolojilere odaklı yerli ve milli gayretler insanın yenilikçi ve üretken yönü itibarıyla da önem arz eden hususlar arasındadır. Aynı zamanda, bir yandan rekabete odaklanırken diğer yandan rakiplerin hukukunu gözetmenin de en az diğerleri kadar önemli olduğunu yine gençlerimize hatırlatmak gerekir. Çün ki, "inci, sancı mahsulüdür!".

Hatm-i kelam niyetine diyelim ki; her toplumun sosyal, kültürel, dini, ekonomik kodları birbirinden farklıdır. Bu manada herhangi bir görüşü, ideolojiyi alıp kopyalamak şimdiye kadar kime ne kadar fayda getirmiştir ki, bize de getirsin? Her çiçek özünde kendi kökleriyle, kendi damarlarıyla beslenir ve aslında köklerin gökyüzünde olduğu asla unutulmamalıdır. Her yaratılmış canlı gibi kaynağı belli olan ve büyük varlık dairesinin ayrılmaz bir parçası olan insan nesne değil, öznedir. Yüreklerimizi titreten bu hissiyat için ne diyelim: Men lem yezuk, bilmez yazık!

[email protected]