Fetihler ve Anadolu dervişleri

Modern zamanlara kadar İslam toplumlarında yerleşik bir derviş imajı vardı. Bu çalışma bir yandan bütün çeşitliliğine rağmen dervişlerin genel bir tipolojisini kurmaya çalışırken diğer yandan da onların bir parçası oldukları toplum tarafından nasıl algılandıklarını, toplumla hangi düzlemlerde ilişki kurduklarını ortaya çıkarmaya çalışıyor. Farklılaşan derviş tipleri alt kategoriler olarak değerlendiriliyor:  şehirli, ilim ehli, zâhid, gezgin, âşık, fakir, meczup, Türkmenler arasındaki toprağa bağlı dervişler, babalar ve nihayet Türk fetihlerine eşlik eden kolonizatör ya da çok uygun bir tabirle gazi-dervişler? Hayata ve topluma mesafeli duran dervişler kendilerini adeta topluma adamışlardı. Şüphesiz toplumla ilişkilerinde bu adanmışlığın belirleyici bir etkisi vardı. En azından söz konusu ilişki bir çeşit karşılıklılık içeriyordu. 

Resul Ay, kitabında 13 ila 15. Yüzyıllar Anadolu toplumunu gözlemleyerek, dervişleri toplumun diğer kesimlerinden farklılaşan yönleriyle bir tipoloji ortaya çıkarmaya çalışıyor. Ancak yine de Ay’ın çalışması soyut bir tip olarak ‘derviş’i ele almak yerine dervişlerin görünüm, zihin dünyası, hayat tarzı, örgütlenmeleri ve toplumun geri kalanıyla ilişkilerini irdeleyerek özgün olanı ortaya çıkarmaya gayret ediyor. Derviş gruplarını yakından gözlemlemeyi, sıradan hayatlarına ilişkin ayrıntıları görebilmeyi, zihin ve ruh dünyalarını anlayabilmeyi amaçlayan Resul Ay, dervişleri mensup oldukları toplumdan ayırt eden ortak özellikleri bakımından incelemeyi tercih ediyor. Dervişlerin evlilik, aile veya iş hayatı gibi temel toplumsal hayat örüntülerinin içinde şekillendiği pratiklere mesafeli bakışının onların toplumla ilişkilerinin her zaman arızi ve dolayımlı olduğu anlamına gelmediğini vurgulayan Ay, bilhassa tekke ve zaviyede yaşayan dervişlerin sundukları hizmetler bakımından topluma adanmış bir hayat sürdüklerinin bile söylenebileceğini söylüyor. Bu adanmışlık içinde zaman zaman aş ve barınma gibi temel sosyal hizmetler veya dini, tasavvufi, ahlaki değerlerin aktarımı gibi manevi, zihni hizmetlerin topluma vermektedirler. Toplumun artı ürünüyle beslenmelerine karşın böylesine görünür görünmez birçok hizmeti topluma sunmaları dikkat çekicidir. Topluma mesafeli durmaları onların iktisadi, siyasi ve sosyal düzenin temel aktörleri arasında yer almalarına engel teşkil etmez. Ay’ın yaptığı tespite göre, Hakka ulaşmanın yol ve yöntemleriyle, halka hizmet ve egemen düzene uhrevi katkı arasındaki mesafe sanıldığı kadar fazla değildir.Babailer İsyanı’nda olduğu gibi zaman zaman geniş halk kitlelerinin “sözcüsü” rolünü üstlenip egemen düzeni sarsabilirler; egemen düzen için bu dervişler “fitne” olarak algılanır.  

 

Modern dönemden hemen önceyi ele alan Ay’ın eseri Anadolu’daki kökleşik dini, zihni ve toplumsal gelenek ve örüntüler hakkındaki maarifimizi artırıcı bir işlev görüyor. 

 

[email protected]