Her anlama biraz yanlış anlamadır

Hans-Georg Gadamer, temel eseri ‘Hakikat ve Yöntem'in ilk baskısına yazdığı girişte “hermeneutik fenomen, temel olarak bir metot problemi değildir… o bilgi ve hakikatle ilgilenir” diyerek amacının tüm anlama tarzlarında ortak olan şeyi keşfetmek ve anlamanın hiçbir zaman belli bir nesne ile öznel bir ilişki olmadığını, anlamanın, anlaşılan şeyin varlığına bağlı olduğunu göstermek olduğunu vurgular.

Felsefi görüşlerini ifade ederken hermenötik geleneği ve bilhassa Wilhelm Dilthey'i ayna seçen Hans-Georg Gadamer'in temel eseridir Hakikat ve Yöntem. Bu eserin ilk baskısına yazdığı girişte "hermeneutik fenomen, temel olarak bir metot problemi değildir... o bilgi ve hakikatle ilgilenir" diyerek amacının tüm anlama tarzlarında ortak olan şeyi keşfetmek ve anlamanın hiçbir zaman belli bir nesne ile öznel bir ilişki olmadığını, onun etkilerinin tarihiyle bir ilişki olduğunu, başka bir deyişle anlamanın, anlaşılan şeyin varlığına bağlı olduğunu göstermek olduğunu vurgular.

Anlama Gadamer için Dilthey'de olduğu gibi sadece tin bilimlerini doğa bilimlerinden ayırt etmeyi sağlayan bir kavram değil, beşerî oluşun temel özelliğidir. Anlamanın yöntem aracılığıyla geçekleşeceği tasavvurunu benimsemeyen Gadamer'e göre anlama hiçbir zaman saf ve arı bir anlama olarak görülemez. Beşerî varoluşun temel özelliği olması sebebiyle hep birtakım önbilgiler, önseziler, öngörüler ve görüşler, kısaca "önyargı" kavramı altında toparlayabileceğimiz anlama ve yorum öncesi yargılar içerir; daha doğrusu onlar sayesinde vuku bulur. "Tüm anlamanın kaçınılmazcasına bazı önyargıları içerdiği" kabulü belki de Gadamer'in doğa bilimlerinin haiz olduğunun iddia edildiği nesnellik tasavvurunu aşmasında en önemli çıkış noktasıdır. Varlığımızı oluşturan şeyin yargılarımızdan daha fazla önyargılarımız olduğu noktasındaki ısrarıyla Gadamer, "önyargı, zorunlu olarak yanlış yargı değil, olumlu ya da olumsuz bir değere sahip olabilen bir fikrin bir parçası anlamına gelir" der. Aydınlanma felsefelerinin önyargı noktasında son derece önyargılı davrandığını belirten Gadamer bu arada Aydınlanmanın temel önyargısının önyargıya olan önyargısı olduğunu vurgulamayı ihmal etmez.

Anlamak ve tarih

Anlamayı mümkün kılan meşru önyargıları belirlemede gelenek ve tarihin etki birliği büyük bir öneme sahiptir. Bir tarihselliğe sahip olduğumuzun, daha doğrusu tarihin içine gömülü olduğumuzun kabulü bizim hiçbir zaman mutlak ve tam bir bilgiye sahip olamayacağımız anlamına gelir. Anlamak her zaman bizim tarihsel durumumuzla ilintilidir. Anlamamızı etkileyen en önemli unsur belki de bu durumdur. Bu durumda olduğumuz için bir ufka da sahibizdir. Anlamak bizim ufuk sahibi oluşumuzla ilintilidir. Anlamaya çalıştığımız kişinin ya da şeyin de -ister bir metin ister bir resim ister bir gelenek isterse bir mimari yapı olsun- bir ufku vardır. Anlama eyleminde bizim ufkumuz ile anlamaya çalıştığımız şeyin ufku iç içe geçer, kaynaşır. Yine de her anlamanın eksik ve bu yüzden yanlış bir anlama olduğunu kabul etmek gerekecektir.

Beşerî bilimlerdeki pozitivist etkinin kırılmasında ve hermenötiğin felsefîleşmesinde katkısı büyük olan Gadamer, Heidegger'in beşerî varoluşun zamansal analizine dayalı yaklaşımından hareketle geliştirdiği ve bütün insanların etkin tarihsel bir bilince sahip olduğu analizine dayalı felsefi hermenötiği sadece Heidegger'in anlaşılır kılınmasına hizmet etmez elbette. Benimsediği tutum sayesinde kendisinden önce gelen felsefi gelenekle hesaplaşan Gadamer'in iletişim ahlakından metin yorumlamalarına, sosyolojiden edebiyata, medeniyet kavrayışlarından bilim yaklaşımlarına dek birçok alanda gizli ya da açık etkilerine kolaylıkla rastlanır. Özellikle aklın tarihsel niteliklerine dikkat çekerek Aydınlanma ideallerinin taşıdığı çelişkileri cerh eden tutumuyla Gadamer'in anlamacı yaklaşımının diyalogu önemsediğini belirtmeliyiz. Ufukların kaynaşması olarak nitelenen yaklaşımı zaten bunu simgeler.

Türkçeye Hüsamettin Arslan ile İsmail Yavuzcan'ın birlikte çevirdiği Hakikat ve Yöntem, Gadamer'in kavradığı şekliyle felsefi hermenötiğin başucu eseri sayılmalıdır. Özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrası Almanya'nın en önemli felsefi ihraç kalemi olarak addedilen eser; hayatı, tabiatı, tarihi, sanatı ve toplumu kavramayı sağlayacak nihai yöntem arayışlarına karşı beşerî oluşumuzun kimine göre zaaf kimine göreyse avantaj oluşturan yanlarını da vurgular.

Hans-Georg Gadamer

çev. H. Arslan- İ. Yavuzcan

Paradigma, 2023

İttihat ve Terakki ruhunun alevlendiği simalar

İttihat ve Terakki Cemiyeti denince akla gelen birçok isim vardır elbette. Sözgelimi Ekânîm-i Selâse olarak anılan ve İttihatçılıkla özdeşleştirilen Talat, Enver ve Cemal Paşa'nın yanısıra İzmir İttihat ve Terakki Şubesi Başkanı Dr. Nazım, İttihatçılığı yeniden ayağa kaldıran Dr. Bahaeddin Şakir, ateşli nutuklarıyla İttihatçılığın yaygınlaşmasına katkısı büyük şair ve hatip Ömer Naci bu isimlerden bazıları. Tarihçi Süleyman Tekir, İttihatçılık fikri ve İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin doğuşunu dönemin sekiz önemli portresi üzerinden anlatıyor. Tekir, bu isimler üzerinden İbrahim Temo, İshak Sukuti gibi isimlerin başlattıkları mücadeleyi sürdüren Ahmed Rıza'dan Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu Mustafa Kemal'e dek İttihatçı ruhun nasıl alevlendiğini gösteriyor.

İttihatçılık-Doğuş

Süleyman Tekir

Kronik, 2023

Hegel'in azılı düşmanı filozof: Schopenhauer

19. yüzyılın özgün düşünürlerinden biri ve Hegel'in düşmanı olarak bilinir Schopenhauer. Ömrünü ıstırap ve ölümle dolu bir dünyada yaşamanın anlamını kavramaya ve "varoluşun daima endişe verici esrarını" çözmeye çalışarak geçiren ve bir nevi irade metafiziği yapan Schopenhauer'ın parçalanmış aile hayatını, erken dönemlerde üzerinde etkili olan kişileri, Kant'a olan eleştirel bağlılığını, Fichte ve Goethe ile kişisel etkileşimini, Schelling ile kararsız ilişkisini, Hegel'e yönelik nefretini, felsefesinin tanınması için verdiği mücadeleyi ve geç gelen şöhretine karşı tavrını içeren bütünüyle belgelenmiş bir portre sunan Cartwright onun Beckett, Borges, Durkheim, Freud, Hardy, Mann, Nietzsche ve Wittgenstein gibi kişiler üzerindeki etkilerini de gösteriyor.

Schopenhauer

David E. Cartwright

çev. Sibel Erduman

İş Bankası, 2024