Yaşıyor muyuz yoksa bir rüyaya konu muyuz?

İslam tasavvufu ve bilhassa Hz. Mevlâna ile ilgili eserleriyle tanınan Annemarie Schimmel, Arap, İran, Türk ve Hint-Müslüman kaynaklarında bulduğu örneklerden ve kısmen kendi deneyimlerinden faydalanarak rüyayı ve rüya tabirciliğini inceliyor.

Hayatımızın üçte birini uykuda geçirdiğimiz ve uykularımızda sık sık rüya gördüğümüz düşünülürse akıl yoluyla bildiklerimiz ile genelde sezgisel yollarla ve elbette daha çok rüyalardaki işaretlerle bize ihsas edilenler arasında varsayılan modern ayrımın, yani ilk grubun daha kesin ve inanılırlık derecesi yüksekken ikinci tür bilginin ise kolay kolay güvenilmez, kolayca yanlışlanabilir bir içeriğe sahip olduğu varsayımının beşerî hayatımıza müteallik taraflarının zayıf kaldığı düşünülebilir. Yaşıyoruz zannediyorken belki de bir rüyaya konuyuzdur. Hz. Peygamber'den bir hadis olarak nakledilen sözde olduğu gibidir durum: "İnsanlar uyur, ölünce uyanırlar." Doğu ve Batı bilgeliklerinde sürekli tekrarlanan husus hayatın bir rüya olduğudur üstelik.

Hayatın ayrılmaz parçası

19 yaşındayken Nazi Almanya'sında Arapça öğrenerek İslamoloji alanında doktora yapan, Ankara İlahiyat Fakültesi'nde ve Harvard Üniversitesi'nde çalışan, İslam tasavvufu ve bilhassa Hz. Mevlâna ile ilgili eserleriyle tanınan Annemarie Schimmel, Arap, İran, Türk ve Hint-Müslüman kaynaklarında bulduğu örneklerden ve kısmen kendi deneyimlerinden faydalanarak rüyayı ve rüya tabirciliğini inceliyor. Schimmel, Halifenin Rüyaları adıyla Türkçeleştirilmiş eserinde bu yolla rüya hayatının farklı alanlarından önemli gördüğü örnekleri aktarıyor. Kur'an-ı Kerim'deki rüyalardan ve Hz. Peygamberin rüyalarından rüya tabiri sanatının gelişimine, rüyayı görenle rüyayı tabir eden arasındaki ilişkiden rüya tabiri türlerine, salih ve sadık rüyalardan birden fazla kişinin aynı rüyayı görmesine kadar rüya ve rüya tabirciliği söz konusu olunca merak konusu olan birçok hususu irdeliyor.

İslam kültüründe rüyaların hayatın ayrılmaz bir parçası olduğunu vurgulayan Schimmel Arapça, Farsça ya da Türkçe yazılmış herhangi bir eski bir eserde mutlaka önemli rüyaların zikredildiğini vurgular. Bu rüyaların genelde birtakım siyasi hesaplar ya da bazı siyasi olayların ifadesi için kullanıldığını da vurgulayan Schimmel aktarılan bazı rüyaların da sonradan uydurulmuş olabileceğini söyler. Öyle olsa bile, yani bazı rüyalar uydurulmuş olsa bile yine de önemlidirler; çünkü siyasette belli mekanizmaların işleyişini anlamamızda bize yardımcı olurlar.

Gerçekleşen rüya

Gerçekleşen rüyalar görmenin Müslümanlar için Allah'ın lütfuna bir işaret sayıldığını belirten Schimmel alem-i misal olarak adlandırılan ve saf tanrısal birlik ile insani varlığın çeşitliliği arasında bir yerde bulunan alemin tasavvufta geldiği anlam üzerinde de durur. 12. yüzyılın sonlarından itibaren tasavvufta alem-i misale bilen kişinin rüyasında ya da rüyetinde ulaşabildiğini kaydeden Schimmel, yeterli manevi gücü olanın alem-i misaldeki şeyleri maddi varoluş boyutuna taşıyabildiğine, orada gördüğü şeyleri çözülmesi gereken birtakım simgeler olarak değil dünyada tezahür edecek halleriyle gördüğüne işaret eder. Bu açıdan "gerçek çıkacak rüya" öbür dünyada saklı kalan şeylerden simgesel mesajlar getiren bir şey olarak tasavvur edilir.

Hem alem-i misal (mundus imaginalis) anlayışının hem dünyanın uyuyan bir kişinin rüyası olduğu fikrinin rüya öğretilerini etkilediğini belirten Schimmel, sufi öğretilerdeki rüya tabirlerinin büyük bir bölümünde bu anlayışın etkisini gösterdiğine kanidir. Kitabında İslam dünyasındaki rengarenk rüya alemlerinde gezinen Annemarie Schimmel'in rüyanın ve rüya tabirciliğinin mahiyeti, anlamı, konumu ve tarihi konusunda ilgi çekici bilgiler paylaştığını belirtmeli.

Halifenin Rüyaları Annemarie Schimmel çev. Tuba Erkmen Sufi, 2023

Uyanan bir aslan ya da kağıttan bir kaplan

Türkiye'de genelde Batı medeniyetinin erdemleri anlatılır, diğer coğrafyalardaki medeniyet ve kültürler hep ihmal edilir. Medyada farklı haberler, olaylar ve konularla gündeme gelen Çin hakkında özel olarak ilgilenmeyenlerin bile okuduktan sonra bütüncül bir fikre sahip olacağı bir kitap hazırladığını düşünen Cevdet Kadri Kırımlı, kitabında Çin'in siyasal gelişme seyrini, ekonomik büyüme dinamiğini, toplumsal hayatını tasvir ediyor. Aynı zamanda Çin'in zihniyet dünyasına da eğilen Kırımlı, Napoleon'un sözünde geçtiği şekliyle Çin adlı uyuyan aslanın uyanıp uyanmadığına, onun dünyayı titretecek bir aslan mı yoksa kağıttan kaplan mı olduğuna karar vermemize yardımcı oluyor.

Çin Mucizesinin Sonu mu?, Cevdet Kadri Kırımlı, İletişim, 2023

Gazzali'nin yetkinlik sevgisi bilgiyi tercih eder

İmam Gazzali'nin düşüncesinin temelde "insanın yetkinlik sevgisi ve isteği" olarak özetlenebileceğini düşünüyor Ali Karakoyunluoğlu. Modern psikoloji ve felsefede etrafında geniş bir literatürün oluştuğu insan doğası, bilgi, iktidar ve mükemmeliyetçilik kavramları çerçevesinde Gazzali'nin 'rabbani bir emir' olarak nitelediği ve insanın hakikati saydığı ruhun kemale ulaşma istidadını ve yine Gazzali'nin vehmi yetkinlik olarak adlandırdığı kudret ve iktidar olgusunu irdeliyor. Karakoyunluoğlu, bilgi yetkinliğini Gazzali'nin hakiki yetkinlik saydığını belirterek onun genel bilgi anlayışının yanı sıra bu bilgi anlayışının önemli bir parçası olan sevgi hususunu da işliyor.

İnsanın Yetkinlik Sevgisi, Ali Karakoyunluoğlu, Çizgi Kitabevi, 2023

@uzakkoku