Zengezur Koridoru: Tarihten jeopolitiğe uzanan yol

Türkiye için Zengezur Koridoru, Asya'dan Avrupa'ya uzanan modern İpek Yolu'nun kilit taşı. Türk dünyası içinse, kopuk damarların birleşmesi ve ortak geleceğin somutlaşması anlamına geliyor. Açılış kurdelesi kesildiğinde yalnızca trenler değil; ortak bir gelecek vizyonu da raylara oturmuş olacak.

Oya Eren/ Yazar

Zengezur bölgesi, tarih boyunca Osmanlı, İran ve Rus imparatorluklarının sınır çekişmelerine sahne olmuş stratejik bir geçit alanı. Bugün Ermenistan'ın Sünik vilayetine denk gelen bu coğrafya, Sovyetler döneminde Azerbaycan ana karası ile Nahçıvan arasında kesintisiz bağlantı sağlıyordu. Fakat 1920'lerde Stalin'in sınır mühendisliğiyle Azerbaycan'ın batı kanadı Nahçıvan, anakaradan koparıldı. SSCB içinde bu kopukluk sorun yaratmadı, çünkü tüm ulaşım hatları Moskova'nın denetimindeydi. Ancak Sovyetler'in dağılması, bu hattı fiilen işlevsizleştirdi. Türkiye-Ermenistan sınırının 1993'te kapanmasıyla Nahçıvan hem Azerbaycan'dan hem Türkiye'den kopuk bir ada oldu.

2020'deki 44 günlük Karabağ Savaşı, bu kopukluğu yeniden gündeme getirdi. Azerbaycan'ın zaferi sonrası imzalanan 10 Kasım Üçlü Bildiri'nin 9. maddesi, bölgedeki tüm ulaşım ve ticaret hatlarının yeniden açılmasını öngördü. Moskova'da kurulan üçlü çalışma grubu, teknik olarak demir yolu ve karayolu hatlarının yeniden işler hâle getirilmesini masaya yatırdı.

2020 sonrası Güney Kafkasya: Yeni satranç tahtası

Azerbaycan, 2020 zaferiyle Karabağ'daki askeri üstünlüğünü siyasi kazanıma dönüştürdü. Ermenistan ise içeride Başbakan Paşinyan'a yönelik sert muhalefet baskısıyla karşı karşıya kaldı. 2023'te Azerbaycan'ın Karabağ'da tam kontrol sağlaması, Rus barış gücünün sahadan çekilmesi ve Ermenistan'ın Batı'ya yönelimi, bölgedeki dengeleri kökten değiştirdi. Avrupa Birliği misyonunun sahadaki varlığını artırması, ABD'nin Washington'da açıkladığı TRIPP modeli ve İran'ın kendi alternatifi olan Araz Koridoru, Zengezur'u sadece bölgesel değil küresel bir meseleye dönüştürdü.

TRIPP, Ermenistan egemenliğini koruyan ancak işletme ve yatırım hakkını ABD destekli bir konsorsiyuma devreden bir model. Böylece Erivan'ın 'egemenlik' kırmızı çizgisi korunurken, Bakü'nün kesintisiz bağlantı talebi karşılanıyor. İran ise bu plana karşı çıkarak kendi toprakları üzerinden Nahçıvan'a alternatif hat öneriyor. Bu durum, Güney Kafkasya'yı yeni bir jeopolitik rekabet alanı hâline getiriyor.

Sahadaki gerçekler: İlk kazmalar ve açılış takvimi

Bugün sahada üç ayrı güzergâh öne çıkıyor:

- Azerbaycan tarafı: Horadiz–Ağbend demir yolunun yüzde 60'ı tamamlandı, hattın 2025 içinde açılması hedefleniyor.

- Türkiye tarafı: 22 Ağustos 2025'te Kars–Iğdır–Aralık–Dilucu hattında 'ilk kazma' vuruldu. 224 km'lik, çift hatlı ve elektrifikasyonlu proje 4–5 yıl içinde tamamlanacak.

- İran alternatifi: Araz Koridoru kapsamında Ağbend Köprüsü'nün 2026'da devreye girmesi öngörülüyor.

- BTK hattı: 2024'te yeniden açıldı; Asya-Avrupa yük taşımacılığı yeniden canlandı.

- Enerji boyutu: Iğdır–Nahçıvan doğalgaz hattı 2025 başında açıldı, Nahçıvan'ın arz güvenliği Türkiye üzerinden garanti altına alındı.

Anlaşmaların çerçevesi

- 10 Kasım 2020 Bildirisi ile Azerbaycan-Nahçıvan bağlantısı için temel hüküm ortaya çıktı.

- Prag'da (2022) karşılıklı toprak bütünlüğü teyidi yapıldı.

- Soçi görüşmelerinde 'Koridor' ifadesi yerine 'ulaşım hatları' vurgusu yapıldı.

- TRIPP (2025) ise ABD garantörlüğünde işletme modeli çizildi, yeni bir siyasi dengelenme aracı ortaya çıktı.

Türkiye'nin Zengezur'la kazançları

Türkiye açısından Zengezur yalnızca Azerbaycan'la bağlantı değil, aynı zamanda Orta Koridor'un altın halkası.

Lojistik alanında, Kars'tan Nahçıvan'a, oradan Bakü üzerinden Orta Asya'ya uzanan kesintisiz hat, Türkiye'yi Asya-Avrupa taşımacılığının merkezine oturtuyor.

Ekonomik faydasına göz attığımızda ise Dünya Bankası raporları dikkat çekici. Raporlara göre Orta Koridor'daki zaman maliyeti, Zengezur açıldığında yüzde 30'a kadar azalabilir. Türkiye'nin yıllık transit geliri milyarlarca doları bulabilir. Enerji alanında bakıldığında, Iğdır–Nahçıvan boru hattı TANAP ve Güney Gaz Koridoru ile eklemlenerek Türkiye'yi enerji kavşağına dönüştürüyor.

Diplomasi penceresinde, Ankara, Ermenistan'la normalleşme sürecinde yeni bir koz elde ediyor; bölgesel barışın mimarlarından biri olma fırsatını yakalıyor.

Türk dünyasına katkıları

Zengezur Koridoru, Türk dünyasının kopmuş damarlarını birleştiren stratejik bir arter olacak ve tabii stratejik entegrasyon sağlayacak. Bu sayede, Türkiye, Azerbaycan ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri arasındaki bağ, coğrafi engelleri aşarak fiili birliğe dönüşecek.

Kazakistan ve Türkmenistan'ın Hazar üzerinden gönderdiği yükler, Zengezur üzerinden daha kısa sürede Türkiye ve Avrupa'ya ulaşacak. Bu da ekonomik bütünleşmeye katkı sağlamış olacak.

Koridor kültürel-siyasi yakınlaşmaya fayda sağlayacak. Türk Devletleri Teşkilatı'nın 2040 vizyon belgesinde öngörülen 'ortak ulaştırma ağları' hedefi hayata geçmiş olacak. Bu hat yalnızca malları değil, insanları, fikirleri ve kültürel etkileşimi de taşıyacak.

Jeopolitik dengeler

Koridor, bölgesel ve küresel aktörler için farklı anlamlar taşıyor:

- Azerbaycan için Karabağ zaferini kalıcılaştırma aracı.

- Ermenistan için ekonomik izolasyondan çıkış fırsatı.

- Türkiye için Orta Koridor liderliği ve lojistik merkez rolü anlamına geliyor.

- İran, Ermenistan sınırının korunması kaygısıyla alternatif hat arayışında.

- Rusya, zayıflayan nüfuzunu INSTC hattıyla telafi etmeye çalışıyor.

- ABD/AB ise koridorun Batı entegrasyonu üzerinden bölgedeki stratejik nüfuzlarını artırıyor.

Sonuç: Koridordan öte bir ekosistem

Zengezur yalnızca bir demir yolu hattı değil; ekonomi, enerji, diplomasi ve kimlik alanlarını birleştiren bir ekosistem. Atılan 'ilk kazma', yalnızca rayların değil, bölgenin geleceğini şekillendiren yeni bir dönemin sembol.

Türkiye için Zengezur Koridoru, Asya'dan Avrupa'ya uzanan modern İpek Yolu'nun kilit taşı. Türk dünyası içinse, kopuk damarların birleşmesi ve ortak geleceğin somutlaşması anlamına geliyor. Açılış kurdelesi kesildiğinde yalnızca trenler değil; ortak bir gelecek vizyonu da raylara oturmuş olacak.

Gelecek Senaryoları:

İyimser bir senaryo ile bakarsak; Türkiye, Azerbaycan ve Ermenistan arasında kalıcı barış sağlanır, koridor Türk Devletleri Teşkilatı'nın entegrasyonuna hız kazandırır.

Gerçekçi bir bakış açısında hat kademeli açılır, siyasi tartışmalar sürse de ekonomik fayda, tarafları iş birliğine zorlar.

Kötümser bir olasılıkta ise, iç siyasi krizler ve bölgesel rekabet, projeyi geciktirir, alternatif hatlar öne çıkar.