Kolonyalizmin edebiyatta izsürümü

Kolonyal dönemin estetik atmosferini Türk edebiyatı bağlamında ele alan bir çalışma: Postkolonyalizm ve Edebiyat/ Türk Edebiyatında Sömürgeciliğe Bakış. Bilgin Güngör imzalı çalışmada, Abdülhak Hamid, Mehmet Akif, Falih Rıfkı Atay, Refik Halid Karay, Nazım Hikmet, Fazıl Hüsnü Dağlarca, İlhan Berk, Cemal Süreya, Akif İnan, Sevinç Çokum, Cahit Koytak, Markar Eseyan, Cemal Şakar ve daha birçok şair ve yazarın eserlerinde kolonyalizm ve ilgili olgulara bakışı irdeleniyor. Güngör’ün titizlikle yaptığı çözümleme çabasının sonunda nitelikli bir yekûnun ortaya çıktığını söyleyebiliriz. Çalışma sırasında hemen hemen bütün yazarların/şairlerin etkisinden kolay kolay çıkamadığını söylüyor Güngör. Ancak onu her yönüyle saran, Rachel Corrie’un trajedisini ele aldığı Cemal Şakar’ın “Cennet Güzeli” hikayesi olmuş. 

Postkolonyal edebiyat eleştirisinin bir ekol olarak dünya edebiyatında bugünkü değeri nedir? 

Batı’da Frantz Fanon, Edward Said, Homi K. Bhabha, Gayatri C. Spivak gibi eleştirmenlerin ve sosyal bilimcilerin öncülük ettiği postkolonyal (sömürgecilik-sonrası) edebiyat eleştirisi;   Batı’da özellikle 1980’lerden sonra ivme kazanan, kolonyalizm ve ilgili olguları edebî eserler üzerinden ele almayı hedefleyen bir eleştiri ekolüdür. Peki -sorudaki anlamıyla- bir “değer”i var mıdır? Temkinli bir şekilde yaklaşılırsa, fazlasıyla! Şöyle ki; sömürgecilerin (kolonyalistlerin) dünyanın hemen hemen tamamına dönük tahribatlarının, daha açık bir ifadeyle, Batılıların bütün yoksul coğrafyalardaki günah şeceresinin edebiyattaki izlerini ortaya koymada önemli bir misyon üstlenir; kolonyalizm sürecinin salt siyasi söylem üzerinden anlamlandırılmayacağını, edebî söylemin de söz konusu süreçle pek çok noktada iç içe girebildiğini göstermede oldukça faydalıdır. Bu hususu daha kısa ve özlü bir şekilde şöyle de belirtebiliriz: Kolonyalizmin edebiyatta izsürümünü yapıp Batı’ya edebiyat eleştirisi bağlamında hesap sormanın adı, postkolonyal edebiyat eleştirisidir. 

Neden “temkinli” olunmak gerek postkolonyal edebiyat eleştirisinde?

Şöyle belirteyim: Postkolonyal edebiyat eleştirisi, diğer postkolonyal çalışmalar gibi, Batı’nın tahakkümünü sadece kolonyalizm üzerinden okumaya meyillidir. Bu, söz konusu tahakkümü eksik okumaya yol açabileceği gibi bu bağlamdaki suçların sadece bir kısmını görmeye, geri kalanına körlükle yaklaşmaya sevk edebilir bizi. Eğer siz, Batı’nın Doğu –ve hatta bütün dünya- üzerindeki zulmünü salt kolonyalizmle sınırlandırırsanız, onun dışına çıkmazsanız, o zaman şu gerçeği de kabul etmiş olursunuz: “Kolonyalizm çoktan bitti, dolayısıyla artık Batı, Doğu’ya zulmetmiyor; suç da işlemiyor.” Doğru, kolonyalizm bitti; en azından Raymond F. Betts’in Decolonization kitabındaki açıklamaları baz alırsak, Hong Kong’un Çin hükûmetine teslimi ile kolonyalizm sürecinin “resmiyette” ortadan kalktığını söyleyebiliriz; ama bu durum, Batı’nın ne tahakkümden ne de suç işlemekten vazgeçtiğini gösterir. Batı’nın tahakkümü de suçu da bugün özellikle emperyalizm, küreselleşme gibi mekanizmalar aracılığıyla devam ediyor (Mai Volkov gibi araştırmacıların, emperyalizmi “yeni-kolonyalizm” olarak kodlaması bu bağlamda pek doğru!). Hâliyle postkolonyal eleştirmen, her ne kadar kolonyalizm ve ilgili olguları öne alsa da, eğer tek tahakküm mekanizması olarak kolonyalizmi görürse, onun edebî eser incelemesinden çıkaracağı sonuç, “çarpık bir sonuç” olmaktan öteye gitmez.   

Türk edebiyatında bu ekolun seyri nasıl olmuş? 

Türk edebiyatı çerçevesinde bu ekol, özellikle 2000 sonrasında, sadece belli kavramlar ekseninde, yani “kısmî” olarak öne çıkmaya başladı. Sevim Kebeli’nin Sömürgecilik Karşısında Abdülhak Hâmid Tiyatrosu, Öykü Terzioğlu’nun Nâzım Hikmet ve Sömürgecilik-Karşıtlığının Poetikası başlıklı çalışmaları bu bağlamda zikredilebilir. Fakat Türk edebiyatı çerçevesinde postkolonyal eleştirinin net şekilde kullanıldığı ve ayrıca söz konusu ekol doğrultusunda modern Türk edebiyatının bütününe yönelen bir çalışma yoktu bizde. Postkolonyalizm ve Edebiyat: Türk Edebiyatında Kolonyalizme Bakış çalışmasını da bu boşluğu doldurmak hedefiyle kaleme aldık. (Bu çalışma, Marmara Üniversitesi’nde Doç. Dr. Mehmet Güneş’in danışmanlığında hazırladığımız Türk Edebiyatında Sömürgeciliğe Bakış: 1876-2014 başlıklı doktora tezine dayanıyor.) Ne derece başarılı olduk? En büyük eleştirmen olan “zaman” karar verecektir. Bu arada ekleyeyim müsaadenizle: Ülkemizde sadece edebiyat alanında değil, diğer alanlarda da postkolonyal çalışmaların ivme kazanması adına, görev yaptığımız Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi bünyesinde “Sömürgecilik Sonrası Çalışmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi”ni kurduk kısa bir süre evvel. Bu merkez, kısa zamanda hedefine ulaşacaktır umarız.  

Antikolonyalist mücadele içinde edebiyatın büyük bir güç olduğu söylenebilir mi?

Elbette. Aimé Cesaire’ın sürrealist ve Batı-karşıtı şiirlerinin Afrika coğrafyasındaki milletlerin uyanışındaki etkisi bu durumun en çarpıcı kanıtıdır aslında. Belki de Cesaire’ın Söylev’inden, siyasi mücadelesinden daha da etkili oldu o şiirler. Zaten edebiyat, sanıldığının aksine, sadece “boş vakitler uğraşısı” olarak görülebilecek bir olgu değil. Toplumların özellikle bazı kader anlarında -İstiklâl Marşı’nın misyonunu aklımızda bulunduralım mesela- duygusal devinimi sağlayan en etkili enstrüman da edebiyattır. 

İslam’ın Dirilişi

“Batılılar içimize girmiş, İslam olan inanç ve özgüvenimizi yıkmışlardır. Bu güven ve inanç çözüldükçe biz de bütün kurtuluşu Batılılaşmakta görmeye başlamışız. Böylece artan, çok kökleşen bir kültür emperyalizminin, otokolonizasyonun kurbanı olmuşuz. Yeni yetişen kadro tam anlamıyla Batı’ya adapte olmuş bir kadrodur. İslam dünyasının her tarafında böyle bir adaptasyon nesli köşe başlarını tutmuştur.”

Sezai Karakoç