Kültür nasıl konuşulmalı?

İngiliz edebiyatının günümüzdeki en önemli eleştirmenlerinden biri kabul edilen Terry Eagleton, kültürü çeşitli açılardan ele alan ve bunu süreklilik içinde dahası kavramın çeşitli bağlamlarda yüklendiği anlamları ihmal etmeden yapan önde gelen isimlerden biridir. Ne var ki etki alanı epey sınırlıdır bu üretken müellifin. Eagleton’ın çalışmalarını takip eden James Smith, onun çeşitli alanlardaki etkisinden bahsetse de 1970 sonrasında önem kazanan diğer birçok ismin aksine ‘Eagletoncı’ eleştirel kuramdan söz etmenin yahut Eagleton’dan kurucu diye bahseden bir akım ve izleyici bulmanın zorluğundan söz eder.

Marksizmden psikanalize, feminizmden göstergebilime çok geniş bir kuramsal yelpazeye dayanan ilk kitabı Shakespeare ve Toplum’dan (1967)  okurlarını kültür meselesinin ta göbeğine davet eden Kültür (2016) kitabına kadar Terry Eagleton’ın edebiyat ve kültür eleştirisinde özellikle güncel entelektüel gelişmelere yaratıcı karşılıklar vermesi nedeniyle düşünce tarihi çalışmalarına büyük katkıları olmuştur. Eagleton’ın henüz yolun başındayken yazdığı ilk kitabını ve hocası Raymond Williams’ın müşterek kültürle ilgili fikrini netleştiren ilk makalelerinden “Ortak Bir Kültüre Doğru” (1968) başlıklı metnini çok farklı dönemlerde eleştirinin toplumsal ve entelektüel meselelerle nasıl bağ kurabileceğini gösteren anahtar iki gösterge şeklinde değerlendirebiliriz.

KÜLTÜRE DAİR MÜDAHALELER

Yaptığı yayınlar çoğu zaman “mevcut tartışmalara polemikçi müdahaleler” şeklinde değerlendirilen Terry Eagleton, 2000 yılında Blackwell’in “manifestolar” serisinin ilk kitabı Kültür Yorumları’nda, her zaman ya abartılan ya da küçümsenen hatta kimi durumlarda son derece muğlak bir hâl alabilen kültür kavramını anlamayı denedi. Kimlik politikalarının, postmodernizmin yanılsamalarının ve genel olarak medyanın etkisiyle çok önemli bir konuma yükseltilen bir zamana denk düşen bu müdahale, aynı zamanda sol düşüncenin günden güne kültürelci bir bağlamda gelişmesinden duyulan rahatsızlığın neticesiydi.

Meseleyle ilgili ufuk açıcı incelemelerini sürdüren Terry Eagleton, kültür üzerine yazdıklarıyla zamanla kültürün pasif alımlanışı düşüncesine odaklanan vurguyu değiştirmek gerektiğini kanıtladı. Modern kültür fikrinin kaynaklarını araştıran Eagleton, seküler modernliğin açtığı boşlukta kültürün “Tanrı’ya vekillik yapmak” için icat edilme sürecini Tanrı’nın Ölümü ve Kültür (2014) kitabında uzun uzadıya anlattı. Hatta “kültür” kelimesiyle dinî bir terim olan “kült” arasında etimolojik ilişkinin altını çizdi. İrlanda motifinin hâkim olduğu Kültür kitabı ise Eagleton’ın uzun süre kültür ve siyaset düşüncesi hakkında teorik bir sermaye biriktirdikten sonra yazdığı bu kitapların devamı niteliğindedir. Müellifin, eleştirel bir analiz çerçevesinde kültürle ilgili hatırı sayılır kitaplarına bir yenisini eklediği söylenebilir rahatlıkla. Eagleton, sömürgecilikten Alman Romantiklerine, İrlandalı devrimcilerden “dini yerini alacak bir alternatif arayışının neticesi” kültür endüstrisine, Jakobenlerden “ulusların kendilerini kolayca aklamalarına yol veren” kültürel göreceliğe epey geniş bir yelpazede, modernliğin başlangıcından günümüze uzanan dönemde, zihinlerin takılı kaldığı kültür fikrini elden avuçtan kaçamayacak bir şekilde kavramayı deniyor.

Öteden beri postmodernizmin yanılsamalarına ilişkin analizleriyle öne çıkan Terry Eagleton, toplum ve kültür kuramının bu hararetli alanında ses getiren fikirler ileri sürer. Pek revaçta olmayan bir yaklaşımla kültürü insan var oluşunun temeline yerleştiren postmodern kültürel farklılık, çeşitlilik, çoğulculuk, melezlik ve kapsayıcılık pusularının geç kapitalizmin piyasa ve tüketim mantığıyla uyum içinde olduğunu belirtir. Kültür ve siyaseti birbirinden ayıran ya da bunları indirgeyen varsayımlar hakkında detaylı analizler yapmanın yanı sıra Eagleton, kültüre dair bütünlüklü bir tanım yapmanın imkânsızlığını teslim eder. Fakat kültürün insanlığın küresel ölçekte karşı karşıya bulunduğu acil sorunlardan ziyade, doğrudan siyasetin alanına dâhil olduğunu her zamanki akıcı ve çarpıcı anlatımıyla hatırlatmaktan da geri durmaz.

İKTİDARIN KÜLTÜRE DÖNÜŞMESİ

Terry Eagleton, çoğunluğun etrafında dönmesine karşın sabit, yeknesak bir anlamı bulunmayan kültürü “toplumsal bilinçdışı”  kabul eden bir perspektifle geçmişten günümüze kavramın izini sürer.  Kültürle ilgili egemen tartışmalarda adı pek geçmeyen Edmund Burke, kültürel meselelerde hak ettiği ilgiyi görmeyen Alman filozof Johann Gottfried Herder gibi isimlerden yola çıkarak kriz zamanlarında kültürün nasıl ele alınabileceğini gösterir. Siyaset felsefecisi Burke’ün kitaplarındaki sözleşme, otorite ve yasallık matrisini oluşturan adabımuaşereti bugünkü anlamıyla kültürel alana dâhil eder mesela. Bu bağlamda Eagleton’ın, kültür ve siyaset ilişkisini açıklarken kurduğu cümleler muazzam bir diyalektik incelik ve retorik akıl barındırır. Elbette onun bu meseleyi yeniden gündeme getirmesi kültürel özerklik anlatısını düzeltmeye yönelik isabetli müdahalelerin bir parçasıdır. Zira ona göre “kültür iktidarın yerleşip kök saldığı tortudur.”