Ütopik bilincin modern tarihli nesnesi

Daha önce Gelenek ve İdeoloji Arasında, İslam Medeniyeti Söylemi ve Dünyevi Aklın Buhranı adlı eserleriyle Türk düşünce hayatına katkı sunan Alper Gürkan, Ütopya ve Modern Dünya adlı yeni çalışmasında ütopya kavramıyla modern dünya illiyetini sorguluyor. Alper Gürkan, söz konusu kitabıyla ilgi alanını genişlettiğini gösteriyor.

Kitap giriş yazısı, ütopyanın tarihsel ve kavramsal olarak incelendiği beş bölüm yazısı ve sonuç bölümünden oluşuyor. Ütopya ve Modern Dünya, günümüz sinemasının teknolojik gelişmeler ışığında füturist akımlarla birlikte konu edindiği; hâlen aktüelliğini koruyan ‘ütopya’ kavramına ilişkin yerli literatürde tanım ve anlamlandırma sorununu çözme gayreti açısından yol gösterici bir çalışma. Yazar, öncelikle ideal toplum tasavvurları (Platon ve Farabi vb. ) ile Thomas Moore ile başlayan modern ütopyacılık arasında net bir ayrıma gidiyor. Bu farklılığı ontolojik ve epistemolojik açıdan temellendiriyor. Hâliyle bir form olarak yalnızca edebiyat minvalinden anlaşılan ütopyaya karşılık, kavramın felsefe ve siyaset bilimi açısından izahını sunuyor. Yazara göre ütopyayı vareden şey, ütopik bilinçtir. Ütopik bilinç: “Kişilerin kendi hayatlarına dair hayalleriyle toplumsal hayata dair hayallerinden doğurmuştur.” Bu bakımdan ütopya, yaşanan gerçekliği aşan ve idealize eden bir tutumdan beslenir. Ütopya üreticisi olarak failin varoluşsal kimliği, ütopik bilincini, hammaddeye yaklaşımı da nesne olarak ütopyayı ve epistemolojik alanı belirler. Hâliyle yazarın ontolojik durumu ütopik metne doğrudan tesir edecektir. Bu vasfıyla bir köken olarak felsefe ve ütopya arasında doğrudan bir ilişki kurulmuş olur. Yazar ütopyacıyı “Belirli bir tarihsel ve toplumsal durumun sunduğu gerçekliğe karşı, onu aşarak veya onu yeniden üreterek ütopyasını tasarlayan kimse” olarak tanımlar. Bu sebepledir belirli bir gerçeklik algısından hareket eder.

Ütopya ve Modern Dünya’nın en temel meselelerinden biri de Platoncu ideal devletin modern ütopyaları ayırt etme noktasında bir metadoloji teklif etmesidir. Yazar nezdinde bu toplumsal tasavvur, yalnızca bilinç düzeyinde zikredilebilir. Bu da “ütopik bilinç” olarak adlandırılır. Platonik ideal devletin bânisi olan Platon ile modern ütopyanın bânisi olan Thomas Moore arasında “gerçeklik değerlendirmeleri bakımından” kökten farklılıklar bulunduğu vurgulanır. Kısaca Platon’da gerçek, tümel ve ahlakî hassasiyetle “mutlak”a yönelen hakikat olgusunu terennüm etmek ise de Thomas Moore nezdinde bu durum, yalnızca “olgusal gerçek”e tekabül eder. Gerçeklik algılaması hususundaki bu temel kırılma için Rönesans dönemi işaret edilir. 

ÜTOPİK BİLİNÇ

Yazar, birinci bölümde: Üütopya, ütopyacılık ve ütopik bilinç kavramlarını açıklar. Bu bölümde Ernst Bloch’un “umut ilkesi”nden hareket eder. Ütopik bilinç, umut ilkesiyle mayalanır ve insanoğlunun umut ettiği varoluşsal koşulları göstermeyi hedefler. Bu bakımdan umut, gerçek ve ideal arasındaki gerilimden doğar. Ütopya ise bu tasarımların “nesnesi sıfatıyla oluşur.” Bu ilkesellik dâhilinde Thomas Moore’dan beri ütopya, bir yazım kategorisine de delalet eder ve bu tabir, moderniteyle birlikte kurgulanan, hayalî ülkeler için kullanılır. Modern öncesi döneme ait dini vaatlerin nesnesi “cennet ve Tanrının krallığı” tasavvurları ise ütopya olgusu içine dâhil edilmez: Zira onu genişletecek, aşındıracaktır. Ütopya ve Modern Dünya’da ütopya, en genel anlamıyla “ütopik bilincin modern tarihli bir nesnesi” olarak ele alınmaktadır. Modern dünyanın kökeni olarak takdim edilen “Rönesans” ile beraber insanoğlunda yapay doğa üretimi ve doğaya hükmetme arzusu doğmuştur. Bu nitelendirme bize göstermektedir ki ütopyacı, gerçekliği, olduğu gibi kabul etmez ve yeni bir gerçeklik üretme hedefine yönelir. Bu cihetten hareketle ütopyaların geleceğe dönük eserler olduğu ve toplumsal bir hedef barındırdığı, hâliyle siyasal ve ideolojik olanla irtibatı gözlemlenebilir. Bu da ütopik bilinci, sosyolojik nesne ve toplumsal fenomen olarak ele almanın koşullarını doğurur. Ütopik bilinç, Levitas’ta sosyolojik minvalde temellendirilir. Bu temellendirmenin hareket kaynağı da Aristo’nun insanı sosyalliği ile tanımlamasıdır. “Modern dünyanın kuruluşunda moderniteyi bir kök ideoloji” olarak tanımlayan yazara göre, ideal toplum tasavvuru ihtiva eden Rönesans öncesi metinler, Horkheimer’dan hareketle nesnel akıl üzerinden tanımlandığı gibi modern ütopyalar, öznel akıl üzerinden tanımlanır. Öznel akıl temelde; insan tekini esas alan, merkeze insanı koyan, faydacı bir akıldır. Bunun hilafına nesnel akıl, özneyi de kapsayarak bütünlüğe yönelen, yalnız birey zihninde değil insanlar arası münasebette, toplumsal kurumlarda ve doğada mevcut olan bir kuvvettir. Yazar, Horkheimer üzerinden temellendirdiği tasnifini Descartes felsefesiyle destekler. Ve Descartes’i öznel aklı tahkim eden özne ve nesneyi ayırarak parça-bütün ilişkisini bozan hümanist bir idrak olarak tanımlar. Bu manasıyla Descartesci felsefî yaklaşım, hem modern dünyanın hem de onun kanatları altında teşekkül eden modern ütopyalar, felsefî karakterini biçimlendirmiştir. Bu yönüyle modern ütopya ve modern dünya, nesnel akıldan hareketle anlamlandırılacak makrokozmik Tanrısal düzen kavrayışına yabancılaşmıştır. Geleneksel dönem ve modern dönem şu üç madde dâhilinde tefrik edilmektedir: Modernliğin rasyonalitesi, öznelleşme, insan merkezlilik ve sekülerleşme. 

FANİNİN YÖNETTİĞİ DEVLET

Kitabın ikinci bölümünde, geleneksel dünyadan modern dünyaya geçiş, üçüncü bölümde ise ütopyanın aklî temelleri inceleniyor. Tanrı merkezli dünya okuması, yerini kaba tarifle, insan merkezli okumaya terk etmiştir. Geleneksel felsefede, metafizik ve teolojiyle biçimlenen ontoloji ve epistemoloji, modern dünyada değişmiştir. Mannheim’dan hareketle yeni bir tarihsel durum ve çağın ruhu oluşmuştur.