Ramazan’ın musikisi Kur’an-ı Kerim’dir

Sizin bildiğiniz veya anladığınız Ramazan’ın içinde neler var?

Ramazan’ın kendine ait adetleri var. İstanbulluyuz, oradan iyi biliriz. Sayalım: İlk önce Hırka-i Şerif ziyareti. Mutlaka!

Belli bir zamanı var mı, yoksa Ramazan içinde rastgele bir gün mü olur? 

Cumaya denk getiririz. Namaz oralarda kılınır, sonra ziyaret yapılır. Çok güzeldir. Hırka-i Şerif’ten sonra mutlaka Ramazan içinde de kabir ziyareti yapılır. İstanbul’un tekkeleri, türbeleri ziyaret edilir. Mukabele okunur. Teravihler... Osmanlı o kadar zevkli ve düşünceli ki… Teravih 20 rekât kılınıyor. Itrî zamanından gelen bir gelenek var. Buna saray teravihi veya Enderûn teravihi de denilir. Her dört rekâtta bir, o dört rekât süresince oturmak lazım. Bir istirahat. Bu istirahat sırasında tesbihat yapılır, ilahiler okunur. Ve kılınan her dört rekâtın ardından söylenen ilahilerin makamları da bellidir. Rast, uşşak, sabâ, eviç ve acemaşîran makamlarında okunuyor. Niye böyle biliyor musun? Farz et ki camiye geç geldin. Bir baktın selam verilmiş, arada ilahi okunuyor. O zamanın insanları da müzik biliyor, makamları tanıyor. Hangi makamda ilahi okunduğuna göre kaçıncı dört rekâtı kılacağını anlıyor. 

Nereden biliyorlar peki, bu müzik ve kültür eğitiminin kaynağı nedir?

Tekkeler var. Hepsinde de musiki var. İstanbul öyle bir şehir ki, Pera tarafında Batı müziği daha hâkim. 1900’lerin başları… Ama 1925’e kadar tekkeler açık. Türk müziğinin en büyük ustaları da, bestekârları da hep oralardan yetişiyor. Ama daha sonra müziğimiz iki büyük darbe alıyor. Birincisi 1927’de Dar’ül-Elhan’da Türk müziğinin yasaklanması ve Milli Eğitim’den de kaldırılması. 1976’ya kadar yok, düşünebiliyor musun! Türkiye’de yaşıyorsun, Türk müziği yok. Bir de 1934’te radyoda iki sene yasaklanıyor. Gerçi ben tutucuyum bu işte kimse kusura bakmasın. Bana göre çok daha eskide başladı bozulma. Şarkı formunun yaygınlaşmasıyla büyük formlar kalmadı. Beste, ağır semai, yürük semai yok… Kâr, kârçe, âyinler yok… Son klasik Zekâi Dede’dir. Basit bir şarkı formu kaldı elimizde. Çok iyi şarkı bestekârlarımız var, ama ben klâsik müzik taraftarıyım. Benim limanım orası. 

Nasıl kapatacağız arayı, nereden başlayacağız? Mümkün müdür?

Artık iş değişti. Hani eskiden derlerdi ya okuldan filan başlayacak diye. Ben ona katılmıyorum. Doğrudan televizyon. Düşünsene bir insan eve geliyor. Televizyon karşısındasın. Her zaman açık. Orada güzel Türk müziği programları olursa faydası olabilir. Maalesef özel kanallarda yok. Yoksa okulda öğretsen ne olur? Eve gelecek, hayatın içinde yoksa o müzik bir işe yaramaz ki…  

Ramazan’ın kendine has müziği nedir, nerede duyarız?

Ramazan’ın müziği ezanla başlar, bütün gün de sürer. Bestekârlarımız ilahi bestelemiş, üzerine de yazmışlar. Mesela, bu ilahi Muharrem ayı içindir, bu Ramazan içindir diye not düşer. Ramazan ilahileri de kendi içinde birbirinden ayrı özellikler gösterir. Mesela ilk günlerde okunan ilahiler selamlayıcı ve coşkuludur. On beşinden sonra daha hüzünlü, daha ağır olur besteler. Ama bana göre Ramazan’ın temel musikisi Kur’an-ı Kerim’dir. Onu okuyan sestir. Bol bol okuyup, hayatını da ona göre tanzim edeceksin, bu ses onu hatırlatır. 

Tekkelerin, Mevlevihanelerin Ramazan düzeni nasıl olurmuş? Özel bir hareketlilik var mı?

Eskiden her akşam iftar sofraları kuruluyordu tekkelerde. İftardan sonra da mutlaka sohbet var. Ardından ilahiler söyleniyor. Zikir yapılıyor. Ben şanslıyım. Osmanlı’nın son dönem insanlarına yetiştik. Onların söylediği kitapları okuduk. Elimizden tutup bak burası Yenikapı Mevlevihanesi, burası Galata Mevlevihanesi, burası Yahya Efendi Dergâhı dediler. Bir sürü yere götürdüler, oradakilerle tanıştırdılar. Zaten o manevi hava o kadar lezzetli ki, başka bir neşe. Çıkamıyorsun ki içinden... 

Yeni nesle bu lezzeti aktarma konusunda iyi misiniz yoksa zorluk çekiyor musunuz?

Yolu bulan buluyor. Şu anda benim üniversite öğrencisi birçok tambur talebem oldu. Ama bilmeyen veya uzak olan çok insan da var. Mustafa Nafiz’in bir sözü var ya; herkes mi Cemil Bey’i anlayacak… Şu televizyonlarda daha fazla olsun kendi müziğimiz. Kitaplar yazılsın bunun üzerine, konserler olsun, hayatımıza daha fazla girsin. Derdim bu. Yalnız ilginç bir şey var. Albüm piyasasında genç müzisyenlerin klasikleri daha fazla çaldığını görüyorum. Ama assolist geçinenlere bakıyorum konserlerinde klasik birkaç enstrümanla Dede Efendi’yi seyircisine dinletse fena mı olur? Yine de gençlerdeki ilgiyi görüyorum, umutsuz değilim. On yıldır bir hareketlenme var. 

Ramazanın hemen öncesinde Enderun teravihi diye bir şey yok diyenler çıktı. Kaynağı nedir diye soruyorlar. 

Benim bildiğim bunun Itrî’den bugüne geldiğidir. Geçmişte sarayda belirtilen makamlarda, dört rekâtta bir ilahiler okunarak kılındığına dair kayıtlar var kitaplarda. Mesela Sadettin Nüzhet Ergun’da da, başka kitaplarda da okuduğumu, konservatuarda anlatıldığını hatırlıyorum. Bekir Sıdkı Sezgin’den de, kudüm hocamız Hurşit Ungay’dan da dinledik. Şeyh çocuğuydu, biliyordu. Yani uydurma değil. Fakat her camide de tatbik edilmemiş. Son dönemde yeniden canlandırıldı, o usulde kılınıyor. Zevkli de bir uygulama. 

Ramazan yazıları akıcıdır, tadı damakta kalır… 

Eski ramazanlarla ilgili insanlara bir tavsiyede bulunalım mı? Okuyacakları kitaplar var. Mesela Balıkhane Nazırı’nın, Ahçı Dede’nin, Reşat Ekrem Koçu’nun, Cenap Şahabettin’in Ramazanı anlatan yazıları var. Leyla Hanım’ın saraydaki Ramazanları, icra edilen müziği anlattığı yazıları, makaleleri var. 

Derli toplu, kitap şeklinde mi? 

Derli toplu değil. Hepsi makale bir yerlerde. Veya onların kitapları arasında. Ama özellikle 1900’lerin İstanbul’unun resmi çıkıyor onlardan. Osmanlı’nın sonu, Cumhuriyet’in başı kendi gelenekleri ve geçiş dönemi yaşananları anlamak bakımından anlamlı. Evlerdeki Ramazanlar, iftarlar nasıldı, diş kirası nasıl verilirdi… Bütün bunları anlatan çok güzel yazılardır bunlar. Hepsi de akıcıdır. Tadı damakta kalır. Kantoların çalındığı yerlerde başka bir dünya var. Ama tekkelerde konaklarda âyinler yapılıyor Ramazan’da. Tabii biz bunları göremedik. Göstermediler de, söylemediler de…

ORUÇ TUZ VE ZEMZEMLE AÇILIRDI