Teşkilat-ı Esasiye'den yeni anayasaya Türkiye'nin hukuki yolculuğu

Anadolu Ajansının (AA) Cumhuriyet'in 100. yıl dönümü dolayısıyla hazırladığı 'Türkiye'nin Asırlık Anayasa Serüveni' temalı 3 bölümlük dosya haberin birinci bölümünde, Teşkilat-ı Esasiye'den yeni anayasaya Türkiye'nin hukuki yolculuğu derlendi.

23 Nisan 1920'de açılan TBMM, ilk anayasa olan 'Teşkilat-ı Esasiye Kanunu'nu 20 Ocak 1921'de kabul etti.

'Kurucu Meclis' niteliği taşıyan TBMM'nin, o günkü temel ihtiyaçların karşılanması amacıyla kabul ettiği ve sadece 24 maddeden oluşan anayasa, yaklaşık 3 buçuk yılla Türkiye tarihinin en kısa süre yürürlükte kalan anayasası oldu.

Cumhuriyet'in ilanının ardından bu anayasada değişikliğe gidildi. 'Teşkilat-ı Esasiye Kanunu'nun Bazı Mevaddının Tadiline Dair Kanun' ile bu Anayasa'ya, 'Hakimiyet, bila kaydü şart milletindir, idare usulü halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmesi esasına müstenittir. Türkiye Devleti'nin şekl-i Hükümeti, Cumhuriyettir.' maddesi eklendi.

- 1924 ANAYASASI, 'MECLİS HÜKÜMETİ' MODELİ ÖNGÖRÜYORDU

Teşkilat-ı Esasiye Kanunu'nun, yeni devletin ihtiyaçlarını karşılamaktan uzak olması nedeniyle kısa süre içinde yeni bir anayasa ihtiyacı ortaya çıktı. Bu ihtiyaç sonucu hazırlanan Türkiye'nin ikinci anayasası, TBMM'nin ikinci döneminde kabul edildi. Taslağı hazırlayan Kanun-i Esasi Encümeni, 1875 Fransız Anayasası ile 1921 Polonya Anayasası'ndan da faydalandı. 105 maddelik anayasa, 20 Nisan 1924'te kabul edildi, 23 Nisan 1924'te yürürlüğe girdi.

Yasama yetkisini ve yürütme gücünü TBMM'nin kullanabileceğini ve Meclisin hükümeti düşürebileceğini düzenleyen, ancak hükümete Meclisin feshi yetkisini tanımayan 1924 Anayasası, esas itibarıyla 'meclis hükümeti' modeli öngörüyordu.

Yeni Anayasa, kanun önünde eşitlik, can, mal, ırz ve mesken dokunulmazlığı, keyfi tutuklama yasağı, işkence, eziyet, müsadere ve angarya yasağı ile din ve vicdan hürriyeti gibi temel hakları da güvence altına alıyordu.

- 1961 ANAYASASI

Albay Alparslan Türkeş'in 27 Mayıs 1960 sabahı radyodan yankılanan, 'Sevgili vatandaşlar, dün gece yarısından itibaren bütün Türkiye'de Deniz, Hava, Kara Türk Silahlı Kuvvetleri el ele vererek, memleketin idaresini ele almıştır.' sözleriyle askeri darbe yapıldığı Türkiye'de ilan edildi.

Ordu, iktidarın, Orgeneral Cemal Gürsel başkanlığındaki Milli Birlik Komitesine verildiğini duyurdu.

Cumhurbaşkanı Celal Bayar görevden alındı, 28 Mayıs'ta Cemal Gürsel, 'devlet ve hükümet başkanlığı, Türk Silahlı Kuvvetleri Başkomutanlığı ve Milli Savunma Bakanlığı' yetkilerini üstlenerek yeni hükümeti kurdu.

Başbakan Adnan Menderes ve Demokrat Parti yöneticileri tutuklandı. Yassıada'daki yargılamalar sonucu Başbakan Adnan Menderes, Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu, Maliye Bakanı Hasan Polatkan ve Celal Bayar'ın da arasında bulunduğu 15 kişi idama mahkum edildi. Ölüme mahkum edilenlerden 11 kişinin cezası Milli Birlik Komitesince hafifletildi.

Hakkındaki karar yaş haddi nedeniyle müebbet hapse çevrilen Bayar, 7 Kasım 1964'te rahatsızlığı nedeniyle serbest bırakılana kadar Kayseri Bölge Cezaevi'nde kaldı.

Zorlu ve Polatkan 16 Eylül, Menderes ise 17 Eylül 1961'de idam edildi.

Darbenin ardından görevlendirilen Kurucu Meclis tarafından oluşturulan anayasa metni, 9 Temmuz 1961'de halkoylamasına sunuldu.

Halkoylaması sonucu yüzde 61,7 oranıyla kabul edilen yeni Anayasa ile yasama-yürütme-yargıda güçler ayrılığı ilkesi benimsendi, temel hak ve hürriyetler genişletildi, sendikal haklar getirildi, Yüksek Hakimler Kurulu ve Anayasa Mahkemesi kuruldu, Milli Güvenlik Kurulu oluşturuldu.

- 12 Eylül darbesi ve 1982 Anayasası

Türkiye'de demokrasi 20 yıl sonra bir kez daha kesintiye uğradı. Kendilerini 'Milli Güvenlik Konseyi' olarak adlandıran generaller, 12 Eylül 1980'de devletin organlarının işlemediğini ileri sürerek, 'yönetime el koyduklarını' açıkladılar. Sıkıyönetim ilanıyla birlikte parlamento lağvedildi, dokunulmazlıklar kaldırıldı, siyasi partiler yasaklandı ve parti liderleri tutuklandı.

Cuntanın lideri Genelkurmay Başkanı Orgeneral Kenan Evren, 14 Eylül'de devlet başkanı ilan edilirken bütün iktidar, Evren'in başında bulunduğu 'Milli Güvenlik Konseyi'nde toplandı.

Siyasal konuların alenen tartışılması Haziran 1981'de yasaklandı, anayasanın değiştirilmesi için harekete geçen cunta, 29 Haziran 1981'de Kurucu Meclis Hakkında Kanun'u çıkardı.

Kanun uyarınca faaliyetlerine 23 Ekim'de başlayan Danışma Meclisi, kendi içinden Anayasa Komisyonu oluşturdu. Komisyon, 17 Temmuz 1982'de yeni anayasa taslağını tamamladı. 20 Ekim'de çıkarılan bir kararla anayasanın ve Kenan Evren'in taslak lehine açıklamalarının eleştirilmesi yasaklandı.

Milli Güvenlik Konseyinin bazı değişikliklerin ardından kabul ettiği taslak, 7 Kasım 1982'de halk oylamasına sunuldu.

- 1982 ANAYASASI YÜZDE 91,4 OYLA KABUL EDİLDİ

İktidarı yürütmenin elinde toplayan, Cumhurbaşkanı ve Milli Güvenlik Kurulu'nun yetkilerini artıran, kimi temel hak ve özgürlüklerin ulusal çıkarlar, kamu düzeni, ulusal güvenlik, Cumhuriyet düzeninin tehlikede olması, kamu sağlığı gerekçeleriyle iptal edilebileceğini, askıya alınabileceğini ya da sınırlandırılabileceğini düzenleyen yeni anayasa metni, oyların yüzde 91,4'ünü alarak kabul edildi ve 9 Kasım 1982'de yürürlüğe girdi.

Kabulle birlikte, kanunun 'Anayasanın halk oylaması sonucu, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası olarak kabul edildiğinin usulünce ilanı ile birlikte, halk oylaması tarihindeki Milli Güvenlik Konseyi Başkanı ve Devlet Başkanı, Cumhurbaşkanı sıfatını kazanarak, yedi yıllık bir dönem için, Anayasa ile Cumhurbaşkanına tanınan görevleri yerine getirir ve yetkileri kullanır.' şeklindeki geçici 1. maddesindeki hüküm uyarınca, Kenan Evren Cumhurbaşkanı oldu.

- YENİ ANAYASA ÇALIŞMALARINDAN SONUÇ ÇIKMADI

1982 Anayasası'nın askeri darbenin ardından kabul edilmesi nedeniyle Türkiye'de özellikle 1987'den bu yana yeni ve sivil anayasa talebi sık sık dile getirildi. Siyasi iktidarlar tarafından konuyla ilgili komisyonlar kuruldu, çalışmalar yapıldı ancak yeni anayasa konusunda sonuç alınamadı.

AK Parti hükümetleri döneminde de yeni anayasa çalışmasına yönelik çağrılar sonucu 2007'de Prof. Dr. Ergun Özbudun başkanlığında bilim komisyonu kuruldu. Bilim komisyonu, 2007'de 137 maddeden oluşan 'Anayasa Önerisi Taslağı' hazırladı ancak TBMM'de yeni anayasa için bir komisyon oluşturulamadı.

TBMM Başkanlarından Köksal Toptan'ın 2008'de, Cemil Çiçek'in 2013'te, İsmail Kahraman'ın ise 2016'da yeni anayasa hazırlanmasına yönelik çağrıları da sonuçsuz kaldı.

- 1982 ANAYASASI 23 KEZ DEĞİŞTİRİLDİ

Çeşitli dönemlerde 23 kez değiştirilen Anayasa'da yapılan en önemli değişikliklerden biri idam cezasının kaldırılması oldu. TBMM tarafından 7 Mayıs 2004'te, 1982 Anayasası'nın 10 maddesi değiştirildi. Anayasanın 38. maddesinde yapılan değişiklikle 'ölüm cezası' anayasadan tamamen çıkarıldı, tüm suçlar için ölüm cezası kaldırıldı.

- CUMHURBAŞKANININ HALK TARAFINDAN SEÇİLMESİ

21 Ekim 2007'de yapılan halk oylamasıyla Anayasa'da yine önemli değişiklikler yapıldı. Cumhurbaşkanının halk tarafından ve 5 artı 5 sistemiyle seçilmesini öngören düzenlemenin de aralarında yer aldığı anayasa değişiklikleri 21 Ekim 2007'de yapılan hal koylamasıyla kabul edildi.