El-Câhız ve Arap belâgati

Arap edebiyatı denilince şüphesiz ilk akla gelen isimlerden biridir el-Câhız. Basra’nın İslam alemine kazandırdığı en önemli belagat alimi olan el-Câhız, Basra gibi ilim-irfan kentinde ilmî kişiliği oluşmuş bir isim. Dönemin en önemli âlimlerinden Ebû Ubeyde, el- Asmaî, en-Nazzâm gibi isimlerden dil ve edebiyat dersleri almıştır. Belâgat ilmi, Arap edebiyatında önemli bir konuma sahiptir. Önemini, Kur’ân-ı Kerim’in belâğî bir üslupla inmiş olmasından alır. Belâgat ilminin tarihini inceleyen bir kimse, bu ilmin temellerinin tesisinde el-Câhız’ın oynadığı rolü göz ardı edemez. O, el-Beyan ve’t-Tebyîn eseriyle hem belâgat ilmin ilk eserinin yazarı olmakla ünlenmiş hem de belâgat ilminin kurucusu sayılıyor.

BELAGAT’İN TARİHİ

Semira Karuko’nun kaleme aldığı el-Câhız ve Belâgat kitabı, el-Câhız’ın belâgat ilmi üzerine ele aldığı ‘el-Beyan ve’t-Tebyîn’ eserini esas alarak, bu ilim konusunda ortaya koyduğu esasları, Arap belâgatindeki yetkinliği, kendisinden sonra gelen belâgatçileri nasıl etkilediği üzerinde duruyor. Çalışmada el-Câhız’ın belagat ilmi üzerine görüşlerini ele alınmadan önce, belâgat ilmini, tarih sürecindeki gelişimini üzerinde ayrıntılı bir şekilde duruluyor. Eserde el-Câhız’ın hayatı ve ilmi kişiliği üzerine detaylı bir bilgi de veriliyor. el-Câhız’ın hayatında dikkat çeken en önemli yönü künyesiyle değil lakabıyla tanınıyor olmasıdır. Kendisini sevmeyenlerin ‘patlak göz’ manasında ‘el-Câhız’ lakabıyla anılmasıyla bu şekilde tanınmaya başlıyor. İlmi kişiliği üzerine dikkate değer en önemli yönleri delillerini sunmadaki eşsiz zekâsı, akılcı ve şüpheciliği, insan ve tabiata dair gözlemciliği, her husustaki tutarlı tenkitçiliği ve hangi alanda eser yazıyor olursa olsun edebî bir tat bırakıyor olmasıdır. Belâgat alanında ilk müstakil eser olma özelliğine sahip olan el-Beyân ve’t-Tebyîn adlı eseri telif eden el-Câhız’ın kitabını da ayrıntılı bir şekilde ele alan Karuko, bu eserin diğer belâgat kitaplarda dağınık ve adeta toz halinde serpiştirilmiş belâgatla ilgili bilgileri, görüşleri ve incelemeleri bir araya getirdiğini ve bunlara kendi düşüncelerini de kattığını vurguluyor.