Leonardo Da Vinci yokken Cezeri vardı

Leonardo da Vinci’yi hepimiz biliyoruz, tanıyoruz. Batının bu ikonik ve evrensel sanatçı mühendisi hakkında o kadar çok kitap, film, eser var ki bilmemek mümkün değil. Üstelik bütün bu yazılanları hak ediyor. Hiçbir övgü O’nun yaşadığı hayattan büyük olamaz. Peki hiç Cezeri’yi duydunuz mu? Şüphesiz bilen, tanıyan var ama dünyadaki batılı bilgi tekeli yüzünden popülerleşmemiş bir isim olan Cezeri maalesef Da Vinci kadar meşhur değil. Amacım bu iki ismi karşılaştırmak değil. Bu anakronik bir hata olur ama bugünden bir retrospektif yapınca Cezeri’nin de daha büyük bir ilgiyi hak ettiği aşikar. Ve Papersense Yayınları bu farkındalığı sağlayacak bir kitapla Cezeri’yi popüler okurla buluşturdu. Cezeri’nin Olağanüstü Makineleri adlı bu kitaba geçmeden önce biraz Cezeri’yi tanıyalım.

Yıllarını Cezeri çalışmalarına adayan bilim insanı Atilla Bir Hoca Cezeri’yi ve meşhur kitabını şöyle anlatıyor: “Bedî’ü’z-zaman Ebû’l-‘İzz (‘Aziz) bin İsmâi’l bin er-Rezzâz el-Cezerî (Aziz’in Babası Pirinç Tüccarı İsmail’in Oğlu eşsiz şahsiyet el-Cezerî) bu kitabı Anadolu Selçukluları döneminde 1206 yılında yazmıştır. Kitabın başlığı Kitâb el-câmi‘ beyn el-‘ilm ve el-‘amel en-nâfi’ fi Sınâa’ti’l-hiyel olup Harika düzenleri gerçeklemede, gerekli kuramsal ve uygulamalı bilgileri bir arada sunan kitap anlamına gelir. Kitap günümüzde robotik, otomasyon, sistem ve kontrol mühendisliği gibi çeşitli bilim dallarına ait bilgi ve uygulamalara ilişkindir. Amid (Diyarbakır) Artuklu Sarayı’nda kesintisiz yirmi beş yıl (1181-1206) saray mühendisi görevini sürdürmüş olan el-Cezerî, Helenistik dönemde Pnömatik ve İslam döneminde Hiyel olarak bilinen bir geleneğin en önemli temsilcisidir. Mısırlı hekim El-Akfânî’ye göre (ölümü 1348) ‘Bu bilim boşluğun bulunmaması prensibine dayanır ve bu prensibe dayanan düzenlerin nasıl gerçekleştirileceğini kendine konu edinir. Amacı, ölçülü denge kapları, taşan kaplar, sifon ve diğer elemanlar yardımıyla bu düzenleri gerçekleştirerek zihni eğitmektir’. El-Cezerî kitabını Artuklu Sultanı Nasireddin Mahmud’un (1200-1222) ısrarla talebi üzerine yazmıştır.”

MODERN BULUŞLARIN ATASI

Evet, Da Vinci’den üç asır önce doğan 12. yüzyıl dolaylarında Hasankeyf Artukluları döneminde yaşamış olan Cezeri, elliden fazla dahice makine ve aracın teknolojik tasarımlarını yapmış ve bu makineleri teorik planda bırakmayıp üretmiş ve çalıştırmıştır. Bunların elli tanesini de Artuklu Sultanı Nasuriddin Mahmud’un isteği üzerine ünlü eserinde açıklamıştır. Bu eserinde Cezeri’nin alçak gönüllü, gülümseyen mizahî üslubuyla ve birçoğu sanat eseri olan göz kamaştırıcı rengarenk resimleriyle karşılaşıyoruz.

Ancak bu kitap günümüz Türkçesiyle ve bütünlüklü bir şekilde okurların karşısına çıkma imkânı bulamamıştı. Papersense Yayınları bu büyük boşluğu doldurdu. Cezeri'nin Olağanüstü Makineleri adıyla yayımlanan kitapta Cezeri’nin çizdiği resimlerin yanı sıra, makinelerinin tam olarak anlaşılmasına yönelik, geriye bir eksik bırakmayacak şekilde modern çizim ve hesaplarla desteklenmiş olan geniş açıklamalar da yer alıyor. İki ciltten oluşan bu büyük boy kitap tam 664 sayfa ve kitapta muhteşem çizimler yer alıyor.

Bu kitabı okurken, Cezeri’nin araç ve makinelerinin ileri bir mühendislik kavrayışının ve yüzlerce belki de binlerce deneyin ürünü olduğunu anlayabileceksiniz. Buna rağmen kitap yalnızca mühendislere hitap eder şekilde yazılmadığı, anlaşılır teknik açıklamalar bulunduğu için ister teori ister uygulama sahasında olsun resimler, kolayca anlaşılabilir şekiller ve hesaplar arasında sıkılmadan gezintiye çıkabileceksiniz. Cezeri bu makineleri gerçekten üretmiş, bütün fonksiyonlarıyla iş görür halde çalıştırmış, üstelik bu çalışmaları sırasında çok sayıda buluşlar yapmış ve mekanik sistemler geliştirmiştir. Siz de Cezeri’nin parlak dehasının birer ürünü olan bu buluşların önemli bir kısmının modern çağlarda birçok mekanik aracın atası olduğuna tanık olacaksınız.

BİR TASARIM DEHASI: CEZERİ

Cezeri her şeyden önce bir deha, bugün makina fakültelerinin en parlak konstrüksiyonerleri bile onun kadar çok makina elemanını birbirine bağlamamıştır. Şekiller arasında kurduğu bağlar tek bir insanın zihin gücünün çok ötesinde ve Leonardo da Vinci ile kıyaslandığında çok ama çok daha büyük ve renkli bir dünyası var. Ama kimse Cezeri'yi tam olarak çözüp o renkli dünyayı bugüne taşımak için yatırım yapmamış. Bu kitap bir yönüyle Uluslararası İstanbul Cezeri Müzesi’ni de müjdeliyor. Papersense yetkilileri, “meselemiz sadece kitap basmak değil, kitaptaki makineleri de aslına sadık kalarak aynen üretmeye başladık; böylece Cezeri'yi dünya gündemine taşıyacak yolculuğu başlatacağız” diyorlar. Yani müze hazırlıkları da bitmek üzere.

Cezeri'yi öncelikle bir tasarımın nasıl ortaya çıktığını merak edenler okumalı. Cezeri insan ve makine iletişimini çok iyi kurgulayan bir insan. Bir makinayı nasıl tasarlıyor, sonra onu nasıl üretiyor ve aletin çalışabilmesi için nasıl bir deneysellik kullanıyor, bütün hikayeyi kitabında anlatıyor. Gerçek bir mühendis. Öte yandan çok eğlenceli bir insan, makinalarına bir şekilde eğlence unsuru katıyor, sırf bu eğlenceye dahil olmak için bile okuyabilirsiniz. Kitapta Cezeri'nin orijinal metniyle birlikte geniş teknik analiz ve çözümlemeler var, üç boyutlu katı modeller var. Bu yüzden akademik alana da popüler alana da hitap edebilecek bir kitap olmuş. Okurların, mühendislik ve medeniyet tarihi meraklılarının ve uzmanların bu kitaba büyük bir ilgi göstereceğini tahmin etmek zor değil. Darısı diğer büyük “keşfedilmemiş” şahsiyetlerin başına.

Cezeri’nin Olağanüstü Makineleri

Papersense