Çalışma hayatında işçi-işveren arasında anlaşmazlık yaşanan konuların başında fazla çalışma (mesai) ücreti gelmektedir. Hem fazla çalışma ücreti, hem de fazla sürelerle çalışma ücreti dava konusu olabilmektedir.
Fazla sürelerle çalışma kavramı, fazla çalışma (fazla mesai) kavramından farklı olmakla beraber, çalışma hayatında sıkça karşılaşılan bir uygulamadır. Bu uygulama, işverenlerin üretim veya hizmet ihtiyaçlarına göre esnek bir çalışma düzeni oluşturmasına imkan sağlamaktadır. Aynı zamanda işçinin emeğinin karşılığını adil biçimde almasını da güvence altına almaktadır.
Dolayısıyla fazla sürelerle çalışmanın sınırları, koşulları ve ücretlendirilmesi hem işçi hem de işveren açısından dikkatle değerlendirilmelidir. İşverenin, sözleşmede belirlenen normal çalışma süresinin üzerinde işçileri çalıştırması halinde, bu çalışmaların niteliği ve karşılığı 4857 sayılı İş Kanunu uyarınca açık şekilde belirlenmiştir.
Fazla sürelerle çalışma ve fazla çalışma kavramlarını ifade edebilmek için haftalık normal çalışma süresinin belirlenmesi önemlidir. İş Kanunu'nun 63'üncü maddesinde, genel bakımdan çalışma süresinin haftada en çok 45 saat olabileceği hüküm altına alınmıştır. İşyerlerinde haftalık normal çalışma süresi en fazla 45 saat olarak belirlenebilmektedir. Nitekim haftalık normal çalışma süresinin 45 saat olarak belirlendiği hallerde 45 saatin üzerinde yapılan çalışmalar fazla çalışma olarak nitelendirilmektedir. Fazla çalışma ücreti, işçinin yaptığı her bir saat fazla çalışma için normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %50 yükseltilmesi suretiyle ödenmelidir.
Ancak haftalık normal çalışma süresi en çok 45 saat olarak belirlenmiş olmasına rağmen iş sözleşmeleri veya işyeri uygulamalarıyla bu sürenin altında haftalık çalışma süresinin belirlenmesi her zaman mümkündür.
Fazla sürelerle çalışma hususu ise haftalık normal çalışma süresinin 45 saatin altında belirlendiği ve belirlenen haftalık çalışma süresi ile 45 saat (haftalık normal çalışma süresi) arasında yapılan çalışmaları ifade etmektedir.
Bu durum, özellikle işin niteliği, sektörün özellikleri veya işverenin organizasyon yapısı gereği daha kısa süreli çalışma düzeni tercih edildiğinde ortaya çıkabilmektedir. Örneğin, bazı işyerlerinde haftalık 40 saat veya 35 saatlik çalışma süreleri uygulanabilir.
Fazla çalışma ile fazla sürelerle çalışmayı birbirinden ayıran en temel husus, işyerinde tam süreli çalışanların haftalık çalışma süresidir. Bu noktada, fazla sürelerle çalışma kavramının kısmi süreli çalışmadan farklı olduğu özellikle vurgulanmalıdır.
Nitekim İş Kanunu'na İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği'nin 8'inci maddesinin son fıkrasında, "Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalışan işçilere fazla sürelerle çalışma da yaptırılamaz." hükmü açıkça yer almaktadır. Dolayısıyla fazla sürelerle çalışmanın söz konusu olabilmesi için, işyerinde tam süreli çalışanların iş sözleşmesi veya işyeri uygulaması gereği haftalık 45 saatten az süreyle çalışıyor olmaları zorunluluktur.
Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %25 yükseltilmesiyle ödenmelidir.
Örneğin, haftalık normal çalışma süresinin 40 saat belirlendiği bir işyerinde, 40 saatten 45 saate kadar yapılan çalışma fazla sürelerle çalışma olarak değerlendirilmeli, işçinin fazla sürelerle çalışma ücreti her saat için %25 zamlı ödenmelidir.
Bu doğrultuda saatlik ücreti haftalık çalışma süresi 40 saat olarak belirlenen iş yerinde 5 saat fazla sürelerle çalışma yapan işçinin, 5 saatlik fazla sürelerle çalışma ücretinin hesaplanması için öncelikle saatlik çıplak brüt ücretinin tespit edilmesi gerekmektedir. Saatlik brüt ücreti 1.000 TL olan işçinin 1 saatlik fazla sürelerle çalışma ücreti dahil 1.250 TL olmaktadır. 5 saat fazla sürelerle çalışma için işçiye 6.250 TL daha ödeme yapılması gerekmektedir.
Sonuç olarak, fazla sürelerle çalışma, iş hayatında hem işverenin esnek çalışma düzeni kurmasına olanak tanıyan hem de işçinin emeğinin korunmasını sağlamaktadır. Bu kapsamda, işçinin haftalık normal çalışma süresini aşan ancak 45 saati geçmeyen çalışmalarının karşılığı, %25 zamlı ücret üzerinden ödenmelidir. Ancak işçi, isterse bu zamlı ücret yerine serbest zaman kullanma hakkını da tercih edebilir. Fazla sürelerle yapılan her bir saatlik çalışma karşılığında işçiye bir saat on beş dakika serbest zaman tanınmaktadır. Bu serbest zaman, işçinin talebi doğrultusunda, altı ay içerisinde ve ücretinde herhangi bir kesinti olmaksızın kullandırılmalıdır.
Böylece işçi, fazla sürelerle çalışmasının karşılığını ister ücret olarak ister dinlenme süresiyle alma imkanına sahip olmaktadır. Bu yönüyle fazla sürelerle çalışma işverenin üretim ihtiyaçlarını karşılamasını sağlarken, işçiye esneklik ve denge sağlayan istisnai bir çalışma biçimi olarak önem arz etmektedir.
