Muhsin Kızılkaya: Türkçe edebiyat bayrağını Kürt yazarlar yükseltti

*
Gündemin pek çok ağır ve zorlayıcı konusu var ama ben dikkatlerinizi onlar kadar önemli başka bir noktaya çekmek istiyorum. Bir dilin siyasallaşmasının o dile ve o dili konuşanlara zararı nedir? Bir dil neden ve nasıl siyasallaşır? Kürtçeyi politik başkaldırının aracı haline getiren sürecin siyasi sosyolojik sebepleri neler? Kürtçenin siyasetini yapanların Kürtçe bilmemesi neden? Modern Kürtçe edebiyatın darbe tarihiyle ilgisi ne? Türklerin ve Kürtlerin kader ortaklığı dil üzerinden nasıl tecelli ediyor? Kürtçe çevirileriyle tanınan, Kürt edebiyatı derlemelerinin yanı sıra yayınlanmış çok sayıda eseri bulunan Muhsin Kızılkaya ile konuştuk.

Kızılkaya: Kürtçe, siyasetin aracı haline geldiğinden beri yoksullaştı, edebiyat, müzik, ibadet dili olduğu unutuldu. Ama eğitim dili olmadan modern edebiyatı yapılabilen tek dildir Kürtçe ve Türkçeyle de kader ortaklığı vardır.

Anadilde eğitim BDP-PKK tarafından çözüm sürecinin olmazsa olmazı olarak görülüyor ama bu imkan yakında görünmüyor. Bu durum süreci nasıl etkiler?

Ben PKK-BDP’nin anadilde eğitimi sürecin olmazsa olmazı olarak gördüğünü düşünmüyorum. Diğer siyasi talepler için ortaya koydukları performansların yüzde birini bile bunun için ortaya koyduklarını görmedim çünkü. Bu bir anayasal düzenleme meselesi.Anadilde eğitimin mümkün olabilmesi için yasanın çıkmasından ziyade onun altyapısının hazırlanması gerekiyor. 

Seçmeli ders imkanı iyi kullanılmadı

Türkiye buna ne kadar hazır?

Ortada öğretmen yok. Öğretmen yokken yasal düzenleme yapsan ne olur? Kürtçe öğretmen yetiştiren eğitim enstitülerinin açılması gerekiyor. Hükümet bunun önünü de açtı enstitülerle. 500 öğretmen mezun oldu Artuklu Üniversitesinde. Şu an bir kadro oluşuyor. Ama Kürtçe seçmeli ders gündeme geldiğinde anadilde eğitimi birinci meselesi haline getirenlerin yapması gereken ilk şey buna dört elle sarılmasıydı. Kürtçe seçmeli ders için yığınsal başvuru olsaydı hükümet ister istemez enstitülerin sayısını artırmak zorunda kalacaktı. Bu da anadilde eğitimin yolunu açardı.

Kürtçenin pazar dili olması lazım

2012-2013 eğitim yılı başında MEB’e Kürtçe seçmeli ders başvurusu 5200. Şubatta bu sayı 1300’e düşmüş. 2000’lerin başında Kürtçe kurslar serbest olunca da kurslara rağbet olmamıştı. Bunun anlamı, Kürtçenin politik başkaldırının aracı haline getirilmesi mi?

Anadilde eğitim hakkı Allah’ın takdir ettiği bir hak. Bunun önüne engel koymak doğru değil. Bir kişi bile olsa. İsveç’te devlet başvuru olduğunda kreşten üniversiteye bu imkanı sağlar. Türkiye de 5 kişiye de olsa bunu sağlamak zorunda. Ama Kürtçenin bu bahsettiğiniz ilgiye mazhar olabilmesi için Pazar dili haline gelebilmesi gerekiyor.

Kürtler Kürtçeden utanır hale geldi

Pazar dilinden kastınız ne?

Yani kişinin o dille para kazanabilmesi yeminli tercümanlık, öğretmenlik, rehberlik, spikerlik yapabilmesi demek. Kürtçenin yasaklı hale gelmesinin temel nedenlerinden birisi bunu engellemekti. Bunu da başardı. O dilin pazar haline gelmesini engellersen bir süre sonra onu öldürebilirsin. Bir dil Pazar diliyse öldürmen imkânsızdır. Asimilasyonun üç aşaması var. 1) eve hapsetmek 2) kamusal alanı yasaklamak 3) insanları o dili konuşmaktan utanır hale getirmek. Bunlar tamamlandığında o kişi artık asimile olmuştur. 

Kürtçe için tamamlandı mı aşamalar?

Büyük kısmı için evet. Bir kısmı olmadı.

Utanan oldu mu Kürtçe konuşmaktan?

Tabi. Diyarbakır’ın yerlileri de dâhil olmak üzere şehirli Kürtler arasında. Diyarbakır’da güzel bir Diyarbakırlı ağzı vardır Van’da vardır. Hakkâri’de yoktur. Şehirleşme oralarda erken başlamış Türkçe üstünlük vesilesi görülmüştür. Efendinin dilini kullanmanın statü kazandıracağı düşüncesiyle çocuklarına, sokağa çıkınca Türkçe konuş ki insanlar dikkate alsın köylü sanmasın, Kürtçeden kurtulmak gerek diye düşünülür.

Kürtçe yeni kuşaklara aktarılırken duygusal “sınıfsal” deformasyona mı uğruyor?

Anne babalar çocuğum benim karşılaştığım muameleyle karşılaşmasın, okula gittiğinde zorluk yaşamasın, diye düşünüyorlar. Hâlbuki öğrettikleri Türkçe doğru bir Türkçe değil. Aksanlı bir Türkçe. Bu defa çocuk ne okulda doğru düzgün Türkçe öğrenebiliyor ne de kendi ana dilini.

Politik başkaldırının aracı

Kürtçe siyasileşmiş bir dil. Bunun Kürtçeye etkisi ne? Kürçenin siyasetini yapan Kürt siyasilerin Kürtçe bilmemesini ne yoralım?

Kürtçe yasaklandığı 1930’ların başından itibaren Güneş Dil Teorisi, Türk Dil Kurumu, Türkleştirme politikaları, harf inkılabı, Şark Islahat Planı, Kürtçe yasakları, vatandaş Türkçe konuş kampanyalarıyla birlikte kamusal alanının dışına çıktığı için siyasetin dolaylı aracı haline geldi. Kürtçe hayatın içinde bir dil olmaktan çıkarılınca konuşan herkes devletin siyasetine karşına çıkmış oldu. Kürtçe Kürtlerin kimliği haline geldi.

Asimilasyon yüzde 50 başarılı oldu

Asimilasyon sizce ne kadar gerçekleşti?

Kürtlerle Türkler birbirilerine her anlamda çok fazla benzeyen iki halk. Dinde ve Sünnilikte ortaklık olduğu tipler de benzediği için tek fark dil kalıyor. Baskı uygulanınca da o farklılık kimlik haline geliyor ve bir direnç oluşuyor. Askere gidip tek kelime Türkçe öğrenmeden geliyor Kürtler. Bu bir koram sağlıyor ama devlet Kürtlerin yüzde 50’sini asimile ederek politikasında başarılı oldu. Kürtlerin diğer yarısı kendini korudu.

Yüzde 50’yi nasıl belirliyorsunuz?

Şehirleşme göçler üzerinden düşünerek tahmin ediyorum. 3 milyon Kürt’ün yaşadığı İstanbul’da Kürtlerin yarısının ev dili Türkçedir. Hayatları Türkîleşmiştir, Türkçe bir hayat yaşıyorlar.

İlk kez 2009’da vatandaş gibi hissettim

Siyasi bilinç buna dâhil mi?

Siyasi bilinç farklı. Devlet Kürtçe konuşanları düşman algılıyordu. Tehdit aracı değil kültürel kod olduğu anlaşılıp Kürtçe TV’ye cevaz verildiğinde Kürtçe bilenler kendilerini ilk kez bu ülkenin vatandaşı hissettiler. Ben de 2009’dan beri bu ülkenin gerçek yurttaşı olarak hissediyorum. Bunu ancak dili yasaklanmış biri anlayabilir.

Kürtçe, edebiyat yapılan 76 dilden biri

Kürtçe edebiyatının durumu nasıl?

Yeryüzünde 3 bin dil var, sadece 76 tanesiyle edebiyat yapılıyor. Kürtçe onlardan biri. Kürtçenin klasik ve modern döneme ait büyük bir edebiyatı var, özellikle modern edebiyatta. Roman ulusal bilinç yaratır. Balzac Goriot Baba’yı yazana kadar İngilizlerin sofra adabı böyle değilmiş. Bizde de öyle. Cumhuriyet dönemi romanlarla bir kültür yaratılıyor. Kürtçe de böyle. Hem dili standardize ediyor hem milli şuur yaratıyor. Türk orijinli yazarların Kürtleri anlatırken başarısız olmalarının, dillerinin sentetik turistik kalmasının nedeni budur. Duyguyu yakalayamıyor. Türkçenin ses bayrağını yükselten yazarların büyük kısmı Kürt’tür. Yaşar Kemal, Ahmet Arif, Cemal Süreya, Murathan Mungan, Yılmaz Erdoğan...

Kürt edebiyatı sürgün edebiyattır

Kürt yazarların Kürtçeye katkısı nasıl?

Hangi dilde yazıyorsan o dilin yazarısın. Yaşar Kemal bir Kürt’tür ama Kürt yazarı değildir, Türk yazarıdır. Yaşar Kemal’in Türkçe kelime dağarcığı altı bindir. Ortalama bir Türk ise 300 kelimeyle konuşur. Ama Yaşar Kemal dahil Kürt yazarların hiçbiri Kürtçe müfredatla yetişmedi.

Cumhuriyet döneminden beri Kürtçe yasak olduğuna, Kürtler de Türkçe yazdığına göre modern Kürt edebiyatı nasıl oluştu?

Kürt edebiyatı sürgün edebiyatıdır. Sürgünde oluşmuş sonradan yurduna tercümeyle, Türkçeye çevrilerek olmuştur. Kürtçeyle Türkçenin acayip bir göbek bağı var. Kürt edebiyatını Kürtçeyi dünyaya açan da Türkçe’dir Türkçeden başka dillere çevrilmiştir. Modern Kürtçe edebiyatın kurucu babalarından biri Mehmet Uzun’dur ve onu Mehmet Uzun yapan romanlarının Türkçeye çevrilmesidir. Onu ben yaptım, 1990’ların başında. O zamana dek insanların kafasında “Kürtçe roman yazılabilecek bir dil değil ki, hamalların inşaat işçilerinin konuştuğu bir dil” gibi bir şey vardı, modern roman yazılabileceğine inanılmıyordu.

Türkiye’de darbeler Kürtçeye büyük iyilik yaptı

Kürtçe eğitim dili olmadan modern edebiyatı yapılabilen tek dildir. Mucizedir modern Kürt edebiyatı. Dil okulda öğrenilen bir şey çünkü, grameri imlası. Türkçeyi siz evinizde öğrendiniz ama o dilde okuyup yazabilmeniz için okulda ‘Ali bak’tan başlayarak metin oluşturabilecek hale gelmeniz lazım. Modern Kürt edebiyatı bu aşamalardan geçmeden oluştu. Aslında darbelerin Kürtçeyle büyük faydası oldu. 12 Mart’ta Kürt aydınlarını Diyarbakır’da cezaevine atıp idamla yargıladılar. Savcı iddianamesinde Kürtçe dili diye bir dil yok tezi geliştiriyor. İçerdekiler de kendilerini savunmak için oturup Kürtçe alfabeden kelimelerine kadar bir savunma hazırladılar. Sonradan kitap haline geldi bu, herkesin eline geçti. Kürtçe alfabeyi ben orada öğrendim. 12 Eylül’de de münevverler yurt dışına kaçtı. İsveç’te toplanıp Kürtçe Enstitü kurdular ve Kürtçe standardizasyonu için çalıştılar.

2005’te Hülya ile Yılmaz iki satır şarkı söyledi diye...

TRT Şeş’in Kürtçeye faydası ya da etkisi ne oldu?

2005’te Hülya Avşar Yılmaz Erdoğan’ı TV programına çıkarmış ikisi beraber Kürtçe bir şarkının bir kıtasını söylemişlerdi ve ertesi gün büyük olay olmuştu. Hatta haklarında soruşturma açılacak denmişti, Yılmaz da “mümkünse ikimizi aynı koğuşa versinler” demişti. Kürtlerin o gece, ertesi gün hissettiği duyguyu biliyorum. Benim kızım 2006 doğumlu. TRT Şeş 2009’da açıldı. İnsan hafızası 3 yaşına kadar geriye gidebiliyor, öncesini hatırlamıyor. Yani kızım Kürtçenin yasak olduğunu hiç bilmeyecek. Benim, dilimle ilgili yaşadığım hiçbir acıyı o yaşamayacak, onun için olağan olacak. Dolayısıyla TRT Şeş’in Kürtlere Kürtçeye olağanüstü etkileri güzel var. Birincisi TRT Şeş Kürtçeyi olağanlaştırdı evlere soktu. İkincisi dil birliğini sağlama yolunda önemli bir faydası oldu.

Kürtçe mevlit Türkçe mevlitten önce yazıldı

Kürtlerin kaderi Kürtçeye mi bağlı?

Bence öyle olmalı. Yeryüzünde var olmak gibi dertleri varsa. Devlet kurmak bir işe yaramaz çünkü. Türkler 16 devlet kurmuş 15’ini yıkmış. Bu sürede onları var kılan şey Türkçe olmuş. Kutadgu Bilig’den Orhon yazıtlarına, Ergenekon destanına, Nazım Hikmet’in Kurtuluş Savaşı destanından Nobel alan Orhan Pamuk’a. Çetin Altan’ın güzel bir sözü var, bayrakları ne kadar yükseğe asarsanız asın diyor, Nobel almış bir yazarın sesinin ulaştığı yere ulaştıramazsınız. Kürtçe de siyasallaştığı noktadan itibaren yoksullaştı. Sadece insanların siyaset yaptığı bir dil olarak kaldı. Onun bir edebiyat, müzik, ibadet dili olduğu unutuldu. Kürtçe mevlit Türkçe mevlitten önce yazılmıştır. O kadar güzeldir ki. İnsanların haberi yok. Kürtçe deyince ya hamal, inşaat işçisi ya da terörist diye bakıyor.