Yirmi yıl sonra... Birlikte bir şey yapmak mümkün

İki kadın. Biri talebe, diğeri hoca. Ayrı noktalardan, karşı saflardan birbirlerine bakarak geçirdikleri uzun yıllardan sonra, hayatı çeşitlendirerek, farklı konularda aynı yöne bakabildiklerini görmüşler. Biri 28 Şubat’ı ikna odalarından geçerek yaşamış, diğeri “Bir şeyler oluyordu ama tam da bilmiyordum, neydi etkisi…” diyor. Şimdi ortak çalışma yürütecek, beraber özel hayatlarında da görüşecek kadar birbirinin gözünden görebiliyorlar. Onlarla buluştum. Normalde ben sorarım, karşımdaki cevaplar. Elbette o kısmı da var, ama daha çok üçlü bir keşif sohbeti oldu. 90’lardan bugüne, 28 Şubat’tan, güncele ve yarının neleri mümkün kılabileceğine kadar geniş bir alanda gezindik. Kişi olarak değil, yolculuk olarak anlamlı geliyor hikâyeleri. O yüzden bu gerçek birlikteliği olduğu gibi, fakat isimlere odaklanmadan ele aldık. 

Derya’nın dünyası… 

Ben onu Derya diye kodlayacağım. Çünkü gerçek bir kişi olmakla birlikte bir karakteri, bir hikâyeyi de anlatıyor. 

İzmirli. 16 yaşındayken, liseye devam ederken ailesinin dünyasında böyle alışkanlık olmadığı halde başını örtme kararı almış. Başta babası olmak üzere yakın çevresinden çok sert bir tepkiyle karşılaşmış. Üniversiteyi okumak için İstanbul’a gelmiş. Yine aileden müthiş bir karşı çıkış. Dini gruplar büyük bir tehlike olarak görülüyor. Haberlerde sürekli bu var. Öte yandan devletle başörtülü kadının kavgasının sertleştiği bir dönem. Sonuçta geliyor, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne öğrenci oluyor. Sonra 28 Şubat, sonra ikna odası, sonra kamerayı kurmuş bir adam, sonra “Biz asılız, biz istemeden bir şey olamaz” diyen Türkan Saylan ve Nur Serter. Gerisini onun dilinden aktarıyorum. 

“Kamerayla kayda alıp, sonunda bir kağıda imza attırmaya çalışıyorlar. Filmlerdeki gibi, iyi polis-kötü polisi oynuyorlar. Saylan sert, yüklendikçe yükleniyor, Serter daha yumuşak, “Yavrum bak, seni ailen ne güçlüklerle Anadolu’dan buraya yolladı, onların emeklerini boşa mı çıkaracaksın, diplomasız mı döneceksin evine?” diyor. Damardan konuşuyor. İkişerli alıyorlar bizi karşılarına. Ben daha serttim. Yanımdaki arkadaş bu sözlerinden çok etkilendi. Sonunda ağlayarak başındaki örtüyü yavaş yavaş çekmeye başladı. Öyle bir yerden konuşuyorlardı ki. Ben ‘Sakın ağlama. Ne yapacaksan yap, ama ağlama. İster başındaki örtüyle kalırsın, istersen tercihini başka türlü kullanırsın. Ama sakın ağlama!’ diye bağırdım. Buz kesti bir an. Sonra beni karga tulumba odadan attılar. Dışarıda bekleyenler bağırdığımı görünce slogan atmaya başladılar. Disiplin cezasıyla uzaklaştırıldım.” 

Derya bir başka okula geçiş yapıyor. Sonra Türkiye’de eğitimini sürdürme imkânı kalmayınca yurt dışına çıkıyor. Bu arada evleniyor, bir çocuğu oluyor ve boşanıyor. Her şey hızlı ve sert geçiyor aslında. Sonra tekrar Türkiye. Ve bütün bu hızın içinde aslında çok geç gelen bir “kamusal alan” meselesi. Ne lütuf, ne imtiyaz olan, sadece sıradan bir vatandaşlık ortalamasına güç bela otuzlarının ortasında çıkabildiği; kamusal alan! Ne yaşadığının farkında. Kimsenin onun yaşadığı fiziki ve duygusal engelleri yaşamasını istemiyor. Şimdi doktorasını bitirmeye çalışıyor. Tez danışmanı hocası, bir vakitler Derya’yı “öteki” olarak algılayan zümreye mensup. Buradan Deniz’ya geçelim. 

Deniz’in dünyası… 

Deniz de gerçek kişi, ama o da bir karaktere, bir hikâyeye tekabül ediyor. Bir “beyaz”. Kolejli. Ulusalcı. Evlilik, ayrılık yaşamış. Evladı var. Kendi görünüşüne ve görüşüne benzer insanlarla çevrili bir dünyası olmuş çoğunlukla. Özel sektörde de, akademide de çalışmış. Mesleğinde prensip sahibi.  28 Şubat’ın özellikle bir kadın için ne demek olduğunu, yaşandığı vakit çok anlayamamış. Şimdi, başörtülü Müslüman kadınlarla teması oldukça, onlardan dinledikçe farkına varıyor. Bazı şeyleri üzerine düşündükçe, “Şundan kaynaklandı bu uzaklık herhalde” diye tahlil ediyor. Geçmiş dönemde bir kadının kendi rızasıyla başını örtmesinin mümkün olabileceğini hesaba katmadığından, hak ihlalini başörtülünün hayattan engellenmesi olarak görmemiş. Tersine başörtüsünün kendisi bir kadın hakkı ihlali olmuş onun gözünde. Çünkü gerek Cumhuriyetin resmi ideolojisi, gerek onun seçkin çevresi, gerek oradan çıkan anlayışla yayın yapan medya, hep buradan bakıyor ‘dindar kadın’a. Çünkü Batı modernizmi, dünyanın kalanına nizamat verirken, onun iç uzantıları da bu görevi benimseyip, memleketi din dogmasından kurtarmaya memur oluyor. Ve oradan bakınca, dindar başörtülü kadın, erkek ve din baskısından kurtarılması gereken, iradesiz bir canlı olarak görünüyor. İşte Deniz “Zaten kamuda yoktunuz, varlığınızı bilmiyordum” derken, kendi gerçekliği içinde bir “modernleşme” anlayışını hatırlatıyor. Orijinalitesi ise şu, -ki başka örnekleri de elbette ve inşallah vardır- mensubu bulunduğu zümrenin, edindiği kültürel  kodların içinden bakarak “öteki” dediğinin körlüğünden çıkmış. Kendi olmaya devam ediyor. Aidiyetinde bir değişiklik yok. Ama görmediği veya yok saydığı-sandığı kişilerin varlığını tanımış. Mesela Derya’nın ikna odası hatıraları, onu hayli incitiyor. Tabii artık üzüntü de bir yerden sonra nostaljik bir şey. Ya sonra? Sonrası; “Sen sen olarak, ben ben olarak bir şeyler yapmak mümkün”. Tanımadığı bir dünyayı tanımış, oradan gelen bir kadınla akademik çalışmalar yapıyor, ona danışmanlık ediyor; “Ben umutluyum çocuklar. Bu birliktelikler, çalışma alanları çoğalırsa olur. Hukukun açtığı yolu, kültürel alan ancak bir iki nesille yerine oturtur.” 

“Derya mağdur edebiyatı yapmadı. Ben de mağdura sahip çıkan kahramanı oynamıyorum…” 

Deniz: İnsanı kültüre eden faktörler var. Bunların en başında aileniz var. İçine doğduğunuz coğrafya, gittiğimiz okullar, çalıştığımız iş yeri var. Medya var. Bunları üst üste koyduğunuz zaman zaten, insan öyle şekilleniyor. Bunun dışına çıkan kişiler yok mudur? Veya bu süreç içinde, dediğin gibi böyle giderken, eğimini bu tarafa doğru… Öyle bir okula gider, öyle bir kurumda çalışmaya başlar ki, başka bir dünyaya gözlerini açar ve ona cazip gelir. O dünya muhafazakâr bir dünya da olabilir, liberal de olabilir. Ona göre bir yön değiştirebilir insanlar. Ama kültüre ediliş biçimimize baktığımız zaman ihtimal ki bize öğretilenlerle (nasıl söylemeliyiz bilemiyorum, biz-siz farklılığını ayrımcılık yapmadan nasıl anlatabiliriz?) size öğretilenler ve rol modellerimiz farklı olduğu için, iki ayrı kadın dünyası oluştu muhtemelen. Şu an tekrar birleşmeye başladık. Nasıl? Bu birleşme tamamlandı mı? Hayır. Ama temas etmek çok önemli. Nasıl temas ediyoruz?  Kamusal alanda. Tanımaya ve varlığınızı kabul etmeye başladık. Eskiden de seçimlerimizi öyle yapıyorduk. Kendimiz gibi kadınlarla görüşüyorduk. Hepimiz aynı şeyi yapıyorduk belki. Belki sosyal medya da çok önemli. Ben nasıl senin hayatını bileceğim, sen nasıl benim hayatımı bileceksin evime girmeden. Bize anlatılan kült hikâyelere inanıyorduk. Biz ayrı yerlerde kültüre edilip, en tepede nerede karşılaştık? Okulda! Eğer ki doktora programına ‘türbanlı’ öğrenci kabul edilmeseydi hiç karşılaşmayacaktık. 

Derya: Eğer biri bana ‘sen iletişimde doktora yapacaksın’ dese dalga geçiyorlar benimle derdim. Benim de cam tavanım bu okuldu çünkü. Burada bana doktora yaptırmazlar. 

Deniz: Ama bu da kişiyle ilgili. Hayatım boyunca çok doktora ve doçentlik jürisine girdim. Hiç kimseyi ideolojisi ve cinsiyeti nedeniyle ayırt etmedim. Benim aklıma sizin böyle kültüre olabileceğiniz hiç gelmedi. Çünkü biz din ve milliyeti dogma kabul eden anlayışla yetiştirildik. Dogmatik bir aklın da demokrat olabileceği ve eleştirel düşünceyi benimseyebileceğini hiç düşünmedim. Ha, temas etseydim, bunu belki 40 yaşında değil de 20 yaşında öğrenirdim. Ama ben 20 yaşındayken burası da 1990’lardı zaten. Üstelik Batılı yaşam pratiklerinin çok güçlü olduğu bir bölgede yaşıyordum. Benim hikâyemde böyle oldu. Senin hikâyende nasıl oldu? 

Derya: Hocam orası biraz karışık. Hani dediniz ya, erken yaşabilirdim bir araya gelme noktasını. İşte ben onu hayli erken yaşadım. Benimki de sosyal demokrat bir aile. Ben de kendimi örtünmeden önce çok da farklı düşünmüyordum. Örtülü birileriyle temas olmadığından, kendim örtünene kadar, örtünün problem olup olmayacağını düşünmemiştim. Örtününce babam ve ailesi –anne tarafı biraz daha bu konulara karışmayan tiplerdi- bunu kendi başıma tercih etmiş olabileceğimi düşünmedi. Birilerinden etkilendiğimi, hatta ergenliğin isyan dalgasıyla bunu yaptığımı düşünüyorlardı. O çatışma derinleştikçe mutsuz olduğumu gördüler. Bu sefer ailem ‘ne yapıyorsan yap’ çizgisine geldi ama bunu elde edebilmem için de çok mücadele etmem gerekti. 16 yaşımda örtündüm. 25 yaşıma kadar ancak rüştümü ispat edebildim. 90’ları bilenler hatırlar, babama gelip “Senin kız, Karases’e üye olmuş olabilir.” diyorlardı. Bir Fadime Şahin olayı var. Stereo tipler üzerinden resmi ideolojinin çok ciddi haber üretmesi var. Kalkancı olayları var. Ben o şartlarda ‘İstanbul’a gideceğim’ diye tutturuyorum. Onların da kaygıları gelişti. Ama babam beni 90’ların ortasında, çatışmanın ciddi manada görünür olduğu bir zamanda İstanbul’a üniversiteye yollamış biri. Şimdi bakıyoruz. Bir birlikte yaşama pratiği geliştirebiliriz. Bunu gördük. Hocamla seyahat ediyoruz, sadece çalışmak için değil, özel hayatımızda da vakit geçiriyoruz. Ama beni sizinle tanıştırdıklarında bir çekincem vardı doğrusu. 

Deniz: Var mıydı? Onu merak ediyorum. Hani soruyorum ya “Biz nasıl algılanıyoruz” diye. Oradaki derdim o… 

Derya: Şuydu. Bizim de bir öğrenilmiş çaresizliğimiz, cam tavanımız var. Benim bir ikna odası geçmişim var. 

Deniz: Mesela ben bunların hiçbirini bilmiyordum. 

Zeynep: Sizi böyle karşılıklı konuşturmak güzel ama araya gireceğim; söylediğin bir şey vardı ki, o benim de arada hissettiğim bir duygudur. Bir yorgunluk. Bir kendini anlatma çabası.  

Derya: Protest bir kimlik ediniyorsun. Çok yakın geçmişte bir şey oldu. Hayvanseverim ve bu ortak payda olarak önemli bir şey benim için. Yem almak için girdim bir yere. Gittiğim yerde hemen sohbet etmeye başlayabilirim. Konuşurken hanımefendi dedi ki bana, eliyle başımı işaret ederek “Bunalmıyor musunuz?” Hayır, dedim. Ben uzatmadım ama o kararlı, deşmeye çalışıyor, devam etti, “Böylesin ama öyle düşünmüyorsun değil mi?” İster istemez içindeki amazon bir anda kılıçlarını çıkarıyor. Yılların bir birikmişliği var. “Böyleyim ve böyle düşünüyorum.” dedim. Bunun başka bir açıklaması olabilir mi? Bu, eşitsiz yaklaşım, bu daha konuşmaya başlamadan kaşelenmek işte Hocam. 

Deniz: Ama mesela benim hiçbir zaman böyle bir hikayem yok. Kadının kendi densizliği. 

Zeynep: Doğru ama çok rastlıyoruz.  

Deniz: Hiçbir zaman benim aklıma böyle bir soru sormak gelmedi. Ben de şunu düşünüyordum. Kendi tercih etmemiştir. Etkilenmiştir. Veya zorlanmıştır buna. Ama eğer düşündüğüm gibiyse, benim bununla yüzleşmem, karşımdakini acıtmaktan başka bir şeye yaramaz. 

Zeynep: Mutlu da olabilir, bir kadının kendi tercihidir. 

Deniz: Yani varsay ki değil. Yine de olmaz. Mahrem bu. O bana anlatırsa anlatır, niye zorlayayım ki? 

Derya: Zaten sorun, resmi ideolojinin, ‘Bunlar buna zorlanmışlardır, müdahale edeyim’ demesi…