Zamanın ötesinde Cezeri ve makineleri

İstanbul Cezeri Müzesi küratörü Mehmed Ali Çalışkan ve Yönetim Kurulu Başkanı Selami Çalışkan İTÜ Mühendislik Fakültesi’nde eğitim gördükleri sırada düzenlemek istedikleri İslam Bilim Tarihi Sergisi’nde Cezeri’nin kitabına rastlarlar… Bu kitabın içeriğindeki makinelerin gerçekten çalışıp çalışmayacağını merak edip makine mühendisi olan babaları Durmuş Çalışkan’a kitabın içindeki makinelerin yeniden yapılıp yapılamayacağını sorarlar. Durmuş Çalışkan’ın mühendislik analizleri sonucunda bu aletlerin gerçekten çalışabilir olduklarını öğrenirler. Durmuş Çalışkan 15 yıl boyunca bu kitabı baştan sona analiz ederek Türkçe çevirisi ile birlikte teknik açıklamalarını ve resimlerini oluşturur. Bu kitabın ışığında aletlerin rekonstrüksiyonlarının üretilmesine karar verirler ve İstanbul Cezeri Müzesi oluşumu ilk temellerini atmaya başlar. 

BU SERGİ CEZERİ VE BABAMA VEFA BORCUMUZ

Babanız ve kardeşinizle Cezeri Müzesi’nin temellerini atan kişiler olmanız size duygusal olarak ne hissettiriyor? 

Cezeri’yi bu kadar sevmemiz babamıza benzemesiyle alakalı olabilir. Babam da büyük bir mühendis olarak hepimizin rol modeliydi. Şimdi onun vefatının yıldönümünde onun en büyük hayalini gerçekleştirip müze girişiminin ilk sergisini açmak ve onun bıraktığı malzemeden güzel bir kitap yayınlayabilmek bana babamla yaptığımız o doyumsuz sohbetleri devam ettirmek gibi geliyor. Babam Cezeri’nin mühendisliği konusunda en kapsamlı akademik çalışmayı yapan kişiydi, şimdi onun bu değerli mirasının dünyanın en güzel müzelerinden birisine dönüşme sürecine tanıklık etmek ve bu sürecin önemli bir parçası olmak, evlatları olarak bize büyük bir mutluluk veriyor. 

Sergi uzun bir sürecin ardından açılıyor. Nasıl bir hazırlık aşaması geçirdiniz?  

Babamın yayın çalışmasını temel alırsak bu 15 sene kadar sürdü. 2015’te makineleri üretmek için atölyesini kurduğunda aklında hep müze vardı. Bu esnada hastalığı başladı. 2018’in başında müze için kaynak aramayı bırakıp, kendi öz kaynaklarımızı kullanarak bir sergiyle ilk adımı atmaya karar verdiğimizde babam ilk çalışma toplantımıza hasta haliyle iştirak etti. Birkaç ay sonra onu kaybettiğimizde büyük bir yıkım yaşadık ancak toparlanıp hedefimize odaklandık. Bir yıl boyunca sergiyi açabilmek için gece gündüz çalıştık, bir yandan da muhteşem bir kitap hazırladık. 

Bu sergiyi babamla açmak için her şeyimi verebilirdim ama nasip olmadı. Şimdi hem Cezeri’ye hem babama vefa borcumuzu ödeme yolunda önemli bir adım attık. Öte yandan bu benim ilk küratörlük deneyim. Bu açıdan da ayrı bir heyecan duyuyorum.

Gençler bu sergiyi neden görmeli?

Mekanik bize önümüzdeki soruna odaklanmayı ve düzenli düşünmeyi öğretir ama beraberinde sınırsız bir hayal gücü de talep eder. Bir bilim kurgu makinesini herkes hayal edebilir ama bilimsel kısıtları dikkate alarak hayal kurmak çok daha gerçek bir hayal gücüdür. Doğayla bir diyaloğa girersiniz, onunla konuşarak, meydan okuyarak onun içinde var olan sorunları çözersiniz. Cezeri’nin hayatı bize bir yandan deha ve azmin bu meydan okumalara yönelik nasıl sıra dışı çözümler bulduğunu gösteriyor, diğer yandan da küçük gibi görünen bir fikrin nasıl büyük değişimler doğurabilecek güçte olduğunu. Bu açıdan gençlerin bu sergideki düşünme biçimine yönelik bir tutum kazanmaları, ülkemizde sorunu dikkate alarak çözüme ulaşmayı mümkün kılan ortak bir akıl ve hayal gücünün oluşmasına katkı sağlayacaktır. 

Küratörlükte ölçütleriniz ne oldu? 

Sergi bir ilham verici hikâye anlatmak üzere tasarlandı. Cezeri’yi evrensel bilimsel mirasın önemli bir parçası ve mekanik tarihinin merkezi olarak ele aldık. Bu yüzden ondan önce ve ondan sonraki mekaniğe de yer verdik. Öte yandan astronomi, tıp, müzik, matematik gibi onun entelektüel ve kültürel birikiminin uğradığı tüm saçakları da sergiye taşıdık. Bu açıdan çalışan makine rekonstrüksiyonları temel envanterimiz olsa da bunları etkileşimli düzenekler, prensip makineleri, makine elemanları, kültürel unsurlar, diorama, replika, heykel, hologramlar, posterler, animasyonlar gibi birçok unsurla destekledik. Sergide, mekaniğin hikâyesinin yanında bir de zamanı ölçmenin hikâyesini sunuyoruz. İnsanoğlunun güneşi takip ettiği düzenden, önce suyun akışına sonra çarkların tik taklarına emanet ettiği zaman anlayışını göstermeye çalıştık. Bu bağlamda Cezeri’nin uğraşına temas eden her konuya değindik. Düşünün; sergide Tanpınar’ın Saatleri Ayarlama Enstitüsü romanındaki modernizm eleştirisi bile hikâyeleştirildi. Yani küratörlük ölçütümüz bütüncül bir hikâye anlatmak üzerine kurgulandı. Bilim ve sanatın kesişim alanlarından güç aldık. Ve ziyaretçiyi çıkış kapımızdan geleceğe uğurlarken kafasında sorular olsun istedik. 

Sizce Cezeri’nin hayatı sinemaya aktarılmalı mı? 

Cezeri’nin Artuklu Sarayı’ndaki prestijine ve uzun yıllar desteklenmesine baktığımızda politik bir kaosun ortasındaki Artuklu Devleti’ne dehasıyla danışmanlık yapan önemli bir adam olduğunu varsayıyoruz. Şu halde Cezeri’nin sarayda baş danışman olduğu ve Artuklu Devleti’ni fantastik bir masal tadında ele alan, arka tarafında zamanı anlamaya kafayı takan bir mühendis olarak Cezeri’nin makineleriyle renklenen bir politik hikâye kurgulamak istiyoruz. Bu çerçevede bir dizi senaryosu hazırlığımız da var.