Klasik peri masalına politik kavrayış

Amerikalı akademisyen ve folklorcü Jack Zipes’in alt başlığı “Çocuklar İçin Klasik Masal Türü ve Uygarlık Süreci” olan Peri Masalları ve Yıkma Sanatı adlı önemli çalışması Zeynep Çiftçi Kanburoğlu’nun özenli çevirisiyle Alfa Yayınları tarafından yayımlandı. Masalların evrimi, onların uygarlaşma sürecindeki politik ve sosyal rolleri üzerine çalışmalar yapan Zipes’in yapıtları Frankfurt Okulunun “eleştirel teorisi”yle birçok benzerlik taşıyor.

 

UYGARLIK STANDARTLARI   

 

Peri masalı söylemi üzerinden türün toplumsal tarihine bir bakışla açılıp ardından bu türün kökenlerine dönen bu çalışma önce Straparola ve Basile’nin yazdıklarını inceleyerek İtalya’daki köklerine, ardından da Perrault, Ocar Wilde, George MacDonald ve Frank Baum’a uzanan geniş bir ustalar yelpazesi açıyor bize. Sonra da peri masalının geçirdiği dönüşüm süreci Nazi Almanyası ve Walt Disney örneği üzerinden anlatılıyor. Çağdaş peri masalları da boş geçilmeyerek, peri masalı üretiminde kadın yazarların yıkıcı rolüne ve bu masallar aracılığıyla uygarlık standartlarının nasıl belirlendiği derin bir çözümlemeye tabi tutuluyor.

 

 Peri Masalları ve Yıkma Sanatı’nın odağında  yazılı peri masalının 15. yüzyıldan günümüze dek geçirdiği dönüşüm yer alıyor. Bununla birlikte farklı toplumsal kurumların ve bireysel olarak yazarların ve sanatçıların masalı bir toplumdaki baskın uygarlaşma sürecine uyumlu desteklemek veya sorgulamak için kullandığı çatışmalı bir kültürel alana nasıl ve niçin dönüştüğü meselesi irdeleniyor. Zipes, matbaada basımın etkin bir iletişim aracı olup, bunu günümüzde internete varan çeşitli işitsel-görsel iletişim biçimlerinin izlediğini, bununla beraber peri masalının da çeşitli dönüşümler geçirerek resim, sinema filmi, çizgi film, reklam, oyun, müzikal, opera, oyuncak, oyuncak bebek, ev eşyası, pembe dizi ve benzeri biçimlerde kendini gösterdiğini belirtiyor. Sözlü gelenekte peri masallarının asla açıkça çocuklar için yazılmadığını, Batı toplumlarının çoğunda çocuklar açısından daha uygun hale gelmeleri için değiştirilmesinin gerektiğini de ekliyor.  

 

MASALIN TARİHİ

 

Peri masallarının pek çok çocuğun yaşamındaki en önemli kültürel ve toplumsal olgu  olduğunu, bununla birlikte eleştirmenler ve akademisyenlerin peri masalının bir tür olarak tarihsel gelişimini incelemede başarısız olduklarını; çocuk edebiyatının tarihsel incelemelerinde peri masalına bölümler ayrıldığını, yetişkinler için peri masalları üzerine makaleler hatta kitaplar yazıldığını, peri masalının çocuklar üzerine etkisinin derin psikolojik araştırmalara konu olduğunu ve tek tek peri masalları hakkında bolca yapısalcı ve biçimci çalışma yapıldığını; fakat çocuklar için peri masallarının tarihi özellikle de toplumsal tarihi üzerine elimizde hiçbir şeyin olmadığını, bu konuda büyük bir boşluk olduğunu belirtiyor. 

 

Zipes, her toplumun, bireylerinin huzurlu bir işbirliği içinde ve birlikte var olabilmesini teşvik etmek üzere geliştirmiş olduğu uygarlık sürecinde, motive edici yönü olan peri masallarının, insanlıkla temasını yitirmiş bir sürece yıkıcı bir alternatif olarak, uygarlaşma sürecinde bir rol oynamayı sürdüreceğini belirtiyor.

 

The Times Educational Supplement’ın “uzun zamandır bu konuda ortaya çıkmış en iddialı çalışma”, The Journal American Folklore’ün “Charles Perrault’dan 21. yüzyıla dek yazılı peri masallarının gelişimini izlerken, Zipes bunların ‘uygarlık’ üzerine bir söylem oluşturduğunu savlıyor... Klasisizm ve klasik peri masalları kavramlarına açıkça politik bir kavrayış getirmeye çalışıyor,” dediği bu çalışma sadece konunun uzmanlarını değil her kesimden okuyucunun merakını celp etmeye vakıf olabilecek bir eser.