‘Tanrı Öldü’ de dünya kültüre mi kaldı?

Batı düşüncesi, “Aydınlanma”nın yarattığı büyük değişime rağmen iç diyaloğundan pek az şey kaybetti. Bu yüzden de pek çok hususta olduğu gibi, bugünlerde Türkiye’de çok konuşulan bir mesele olan kültür mevzuunda da bizden daha açıklıkla meseleye yaklaşabilmektedirler. Batılılar için kültür, ara sıra kapısı, penceresi aralanan, açıldığında da dışarıdan şöyle bir bakılan metruk bir yapı değildir. Onlar o yapıyı zaten çoktan onarmışlar ve içinde yaşamaya devam etmektedirler. Biz ise maalesef kültürü, restorasyonu yapılsa da dışarıdan bakılacak ama içinde bir yaşantı oluşturulamayacak bir tarihi eser gibi görmeye devam ediyoruz. Kültüre dair yaklaşımlarımız onu sadece kendinden ibaret görmek şeklinde. Metruk yapıyı restore edince bizim için iş bitiyor. Oysa Batılı düşünürler kültürü dünyada olan biten hiçbir şeyden ayırmıyorlar. Terry Eagleton’ın Tanrı’nın Ölümü ve Kültür adını taşıyan çalışması bu bakımdan gözlerden kaçmamalı.

 

YAŞADIĞIMIZ ZAMANIN KÜLTÜRÜ

 

Eagleton için, sadece İngiliz edebiyatının değil günümüz Batı edebiyatının en önde gelen eleştirmenidir dense yeridir. İrlanda asıllı yazarın hemen her eseri dilimize çevrilmiş durumda. Dolayısıyla ülkemizde iyi bilindiği söylenebilir. Tanrı’nın Ölümü ve Kültür kitabı, onun diğer eserlerinden kuşkusuz izler taşıyor ama o, bu kitabında, çok açık bir şeyin altını çiziyor: Yaşadığımız zamanın kültürü, Tanrı’nın öldürülmesi sonrasında oluşan bir kültürdür. Şöyle diyor Eagleton: “Aydınlanma Aklı’ndan modernist sanata ne var ne yoksa, Tanrı’ya vekalet eden aşkınlık formları sunarak vaktiyle onun doldurduğu boşluğu kapama vazifesi üstlendi. İddiamın bir boyutu da bu vekillerin en maharetlisinin –kavramın dar değil, geniş anlamıyla- kültür olduğudur.” Türkiye’de konuşamadığımız açıklık tam da burada. Ockhamlı William’ın Usturasını kullanarak şu net soruyu sormak icap ediyor: Türk düşüncesi de Eagleton’ın ifade ettiği “Aydınlanma Aklı”nın peşinden giderek “Tanrı’nın ölümü” sonrasında onun yerine “kültür”ü mü ikame etmiştir? Eagleton, Batı dünyası için Tanrı’nın ölümü sonrasında onu yerini doldurmak isteyen naiplerden hiçbirinin ikna edici olmadığı görüşündedir. Ona göre kadir-i mutlak Tanrı’yı ıskartaya çıkarmak pek mümkün görünmemektedir. Zira kültür, dinin teori ve pratiği, seçkinler ile halkı, ruh ile duyuları birleştirme kabiliyeti bakımından dini yeterince taklit edememektedir. 20. yüzyıl siyasetinin en tartışmalı konularından olan “halkçılık’ı, bilgisinin onu bir türlü olgunlaştıramadığı üniversite akademisyenlerini aklımıza getirdiğimizde kültürün, dinin halkı olduğu kadar seçkinleri de olgunlaştıran gücüne sahip olamadığını derhal görürüz. Bu itibarla Eagleton’ın şu özetine dönmekte fayda var: “Din güçten düşmeye başladıkça, çeşitli işlevleri onun varisi olmaya can atanlar arasında kıymetli bir miras gibi bölüştürülür. Bilimsel akılcılık onun öğretisel kesinliğini devralırken, radikal siyaset yeryüzünün çehresini dönüştürme misyonunu miras alır. Estetik anlamda kültür, onun tinsel derinliğinin bir kısmını himaye eder.”